Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1998, Page 14

EFTIR JÓN BERGSTEINSSON
Sá heljarkraftur, sem skolaði litlum bláþörungi á land,
. er víða úti í villtri náttúru greyptur í lifenda líki. Tígurinn
er styrk skepna svo dæmi sé tekið, með ófrýnilegan
skolt, þófamjúkur, hefur slóttugt auga og með prúðan
feld, hreinustu konungsgersemi.
STERKUR vindur blæs mönnum
um æðar, skyldleikinn við jörð-
ina, okkur í blóð borinn ymur í
eyrum, bergmálar, kveður við
raust. Eitt sinn lá grænþörung-
ur í fjólubláu trafi millum
gljúpra steina utan við fjöru-
borðið og hlustaði á gjálfrið í
öldunni. Siðan er langt um liðið. Sólin steypt-
ist yfir jörðina. Sjórinn reri öllu lífi í víðu
fangi sínu.
Hefur þörunginn litla órað fyrir því dýpi,
sem tónsproti Debussys, Mozarts, Bachs og
fleiri meistara stóð á í þá daga? Þessi græn-
þörungur hafði blítt hjartalag, músíkalskast-
ur allra þörunga í átthögum sínum og víst
undi hann sæll. Forfeður hans höfðu numið
þar staðar, sem ljós brotnaði hvað fegurst í
víðri veröld. Glitrandi bjargið söng í hæðir
kynslóð af kynslóð, fyrirheitin greyptust fast
í lífrænan vefinn. Gleðin hófst til vegs. (1)
Einn daginn bylti sjórinn sér og ólmaðist
og þörungnum skolaði á land í brimgarðin-
um. Andlátsorð liðu ónumin út í bláinn. End-
uróminn má nema í þeim tregafullu tónum,
og mannseyrað viliist vart á. Jarðvegur sam-
kenndar og píslarvættis lá undirbúinn í þvísa
Ginnungagapi, og upp yfir hæstu brúnir.
Þörungurinn streittist í öldurótinu, en drun-
umar rúmuðust ekki í litlum líkama hans;
hann lá á úthverfunni í steikjandi sólskini á
þurru landi, hvítur nár. (2)
Stjama fellur með neistaflugi af himni,
eldingu lýstur niður, hughrif sveima og berg
molnar. I Ginnungagapi hafði tendrast nýr
logi, sem brann af elju bæði og áfergju. (3)
Dauðann bar að garði hjá kvæðamönnum
á sögueynni í norðurhöfum. Merlandi glóðin
hafði þegar hér greinir tekið á sig fjölskrúð-
ugt mót. Margt var haft á orði og ýmislegt
;i um hönd til að styggja ekki jötna í norður-
vegi. En fátt dugði. Orðtakið „líf er eftir
þetta líf ‘ hefur lengi verið bundið í minni ísl.
? þjóðar ódæði, aftöku Jóns biskups Arasonar
| og sona hans og ugglaust í vitund margra
, huggunarorð, en ekki styggjandi fortölur
| uppreisnarklerks mitt í hita leiks. In manus
tuas domine commendo spiritum meum. Jón
biskup Arason á Hólum var tekinn af lífi án
dóms og laga ásamt tveimur sonum sínum
suður í Skálholti 7. nóvember 1550. íslenskri
tungu var þar með borgið, svo hátt var reitt
til höggs. (4)
Skapanom situr í austurvegi lítur í gaupn-
ir sér og fitjar þegjandalega band í vef. Þeir
Eysteinn og Atli höfðu gh'mt á Þingvölium
1527.
Af þörungnum er það að segja, að hann
liðaðist sundur í lífræn brot. Og tímar liðu
áður en vefir hjarðdýra og rándýra hefðu
þau í merg og beinum.
Þegar maðurinn er að taka á sig mynd í
kviði áa sinna mótaðist hann í samstæðri
hjörð á iðagrænum völlum. Með tíð og tíma,
þegar dýrið hefur snúist til manns, fylgir
maðurinn hjörðunum með blóðbragð í
munni, stígur fjaðurmagnaðan dans og sækir
í þær lífsbjörgina. Mennimir lærðu í þraut-
- um sínum af dýmnum að umgangast hver
annan. Því er ekki hægt að gleyma. (5)
Harðni á dalnum dreifa dýrin sér, leita
víðar. Grasbítar hafa ekki upp til hópa lært
að leggjast á forðann og halda honum fyrir
öðmm eða útdeila eftir þörfum en hljóta
alitaf, þrátt fyrir augngotur og pústra að
vera velkomnir heim á stekkinn, svo lengi
sem eitthvað er til skiptanna. Glóðin merlar,
tindrar skín. (6)
Sá heljarkraftur, sem skolaði htlum blá-
þörangi á land, er víða úti í villtri náttúra
greyptur í hfenda hki. Tígurinn hefur svo
dæmi sé tekið slóttugt auga og er styrk
skepna með prúðan feld, hreinustu konungs-
gersemi. Öllum stendur ógn af glimum hans
og beittri kló.
Styrkur hjarðdýranna kemur ekki ungviði
einungis til góða, heldur öllum, sem höllum
fæti standa. Frísk dýr fóma sér hiklaust fyr-
ir hin, ánægjuhrolhnn, vonina, kætina eða
kæra sig kollótt. Erfðasyndin er gömul,
píslavættið staðreynd. Djúp tilfínninganna
hefur víkkað, en öðlast fyrst sína vídd, þegar
tungumálið, greypt í erfðavísana hefur vakið
vitundina til lífs. Mennsk vitund er fyrir
margra hluta sakir alveg einstök, tekur jafnt
til þess sem var og þrengstu viðja, er, verða
mun og hefur orðið, er tveggja heima. Nátt-
úran erfiðar við að brjóta niður lífræn efnin
til uppbyggingar og vaxtar. Jafnræði ríkir í
þolgæðinu.
Mennimir lærðu bæði af sjálfum sér og
frændum sínum í skóginum að tína ýmis fræ.
Endurtekning veldur, að kom spratt í án-
ingastað við fætur þeirra og skör. Trúin á
kraftaverkið fær sína eldskím. Dreypifórn
htar þurran svörð. Aköm skjóta öngum,
festa rætur og stinga upp sprotum í leysing-
um á vori. (7)
Reynsla bláþörangsins smáa hggur fólgin í
erfðaefnum Veglágs vinar okkar, sem tekið
hefur sér bólfestu í klettaskúta út með sjó.
Guðmundur biskup góði er í óða önn að vígja
björg og branna. Bjargfuglinn verður að sjá
af bústnum eggjum í loðna loppu helhsbúans.
Einhvers staðar verða vondir að vera var
óskin fóm.
Veglágur stakkst um táberg sín, gras-
maðkur spratt úr nefi ritu. Leitað er gryfju
spilliefna th félaga í neistaflug og glymjanda,
sem helgast af taktföstum slögum stríðandi
lífs. Maðurinn heyr sitt stríð við náttúrana.
En hvort það er skhyrt vitund um skapara,
sem setur öllu vissar skorður, eða trúin á
fídonsafl óbrigðular rökvisi, sem með tíð og
tíma brjálar og upphtar allt mat manna á
raunveraleikanum spyr sá, sem ekki veit? (8)
Beður bláþörangs er smár hjá öldubijótn-
um karga. En Veglágur hefur skjól. Líkam-
inn, brjósthohð, maginn, hryggurinn, höfuð-
ið, mjaðmagrindin eru við að bresta yfir
nokkram gulleitum stráum. í golunni þýtur.
Brimið sverfur innan þröngar æðar af afli,
sem nægir til að bijóta löndin undir,
hremma allt sem fyrir er, leigur og garða.
Hrafninn flýgur um aftaninn. Hann gáir á
klukkuna. Eðlur fornaldar hníga í djúpið,
hreyflar þrýstiloftsvélar ryðja böldnum
skýjabólstram út yfír grýtta jörð. Veglágur
stynur undan eigin þunga, laus undan þrot-
lausri spum. (9)
Laufblað dokar við í loftinu og líkt og litast
um áður en það fellur til jarðar. Kona skýtur
öllum öngum upp úr rúsínubing, óráðin
hvort heldur í sjáfheldu eða gildra, telur sér
hvaðeina frjálst. í henni gangi hlutimir upp,
órar deyjandi fósturs, tinandi gamalmenna
AF ÞÖRUNGNUM er það að segja, að hann liðaðist sundur í lífræn brot. Og tímar liðu áður en
vefir hjarðdýra og rándýra hefðu þau í merg og beinum.
hvort heldur hún- er stödd inná eða utan
mæra rómantískra hillinga. Hún er lostinn
og lífsnautnin fijóa, blómi villtrar náttúra -
þiggur allt af sjálfri sér, yfirskyggir allt, um-
kringd óðum skýjaglópum. Er þeim staður
vís á himnum, sem Utt eru uppnæmir fyrir
hinu, sem þreyr þorran og góuna niður við
jörð? Hún er kona jafnréttissinnuð og viss í
sinni sök, veit sem er að langflestar tækni-
uppfinningar og vísindauppgötvanir hafa
sprottið vígreifar úr höfði karla líkt og mey-
gyðjan úr höfði Seifs. Aðaltryllitækið, ítur-
vaxinn líkaminn, sem gæskuríkur skaparinn
færði konuna í, það mótorverk, sem hvað
harðasta keppni veitir meintum ofjarh og
dára, mun þó verða fyrr eða síðar að lúta í
duftið undir styrkri klásúlu líkt og eljarinn
og oflátinn og við svo búið rísa í auðmýkt,
hólpin og sigri-hrósandi. En vogun vinnur,
vogun tapar og enn er tími til stefnu að
standa óspihtri náttúranni snúning. Lykill-
inn situr fastur í skránni. (10)
Birtu slær af skörðum mána um loftlúgu í
heyhlöðu upp til sveita. Suðræn aldin hta
hraustlegt útht konu, sem fagnar með and-
köfum þegar pyngja bónda hennar hvolfist í
kjöltu henni. Máríuerla flýgur inn um gafl-
hlaðið. Sóhn slær glóð sinni á ghtrandi dögg.
Stráin lúta fram af hlöðuveggnum. Heyra
má hvar kýr hnoða bás sinn. Bóndi og hús-
freyja ganga saman úr fjósi. Þau horfa til
hafs. Hún gengur vaggandi í lendum til bæj-
ar með mjólk í skjólu. Hann spýtir úr nös,
leggur Ijá við öxl og reikar suður traðir á eft-
ir kúnum. Nýr dagur við sjónarrönd. Lítill
boh hggur í fjósi á fiskimjölspoka merktum
SIS. Ein kýrin baular og fylgir hinum kún-
um með ólund. Bóndi stuggar þeim suður yf-
ir, fetar slóð sína, uns kemur í slægjuna,
grípur brýni úr buxnavasa og lítur í vestrinu
að dregið hefur bliku á loft. Hversdagsannir,
dagur í fóstum skorðum. (11)
Syngur mófuglinn óðinn um kreppta hnef-
ann, þegar hann þenur sitt brjóst og sperrir
stél? Ljárinn hvín í votu grasi. Hundur ligg-
ur fram á lappir sér, stúrinn á svip en ögn
kankvíslegur. (12)
Hernámsandstæðingar boða til funda,
hver veit hvar, á næstu grösum? Á hvaða öld
kom plógurinn fram, aktygin, vatnsmyllan,
skeifan, sáðskiptin, belgjurtimar, ístaðið og
vindmyllan? Hvað með gufuvéhna, túrbín-
una, hryggdýrin og genin, hvað með rá og
reiða og tölvuna? Batteríið hans Vilmundar,
undirsátalýðræðið, hefur leitt út í málbein
manna oní miðbæ Reykjavíkur. Friðsamasta
fólk er að vígbúast og skráir heit sín öh á
ferskan börk í garði nágrannanna.
Ljón í Afríku skimar út í náttmyrkrið.
Heyra má hvar hýenur skríkja. Þær era á
leið í hóf. Hjarðir ffla troða sinn vanagang en
feigar beint í flasið á helgrímu rauðri inn um
dauðans dyr. Hvaða hvatir búa að baki þeim
hraksmánarlegu lokum? Voldugir geta þeir
talist, sem stýra eftirspum á lífi og limum
jafn tígulegra gripa. Grösum ofbjóða hræin,
sölna drúpandi höfði. Hvað mennina varðar,
gildir auga fyrir auga? Valda örlög marg-
hleypunnar, sem státar drýldin af sínum
fingurtama gikki? Enginn botnar neitt í
neinu, síst sá, sem hggur fram á borð í niður-
grafinni knæpu suður í Buenos Aires.
Á íslandi hvílir skapþungi í fjöllum. Jöklar
og eldfjöh brosa við nýræktun bænda, horfa
til hafs. Bátpungar vagga á öldu. Kannski era
þeir að fá ‘ann. Upp til landsins raða kindur
sér á garða, líf kynslóðanna bundið í bagga
inn í hlöðu. Menn era hættir að treysta á
vetrarbeitina. Vindur hvín í rofabarði og líkir
eftir rokum lifandi náttúra um fengitímann.
Bóndi kemur af beitarhúsi og ekki að spyrja
að, ijóður í vöngum eins og nýútspranginn
skafl á heiðu hveh. Tíminn stendur kyrr í
púpu niður við læk. (13)
Veglágur liggur horfinn sjónum, fallinn
fram á völlinn. Þeir, sem heyja í úteyjum,
þekkja lífsbjörgina líkt og önnur álitamál.
Hugsun án orða er andvana fædd og hljóðin,
ahsráðandi. Hvað kemur í staðinn, hugrekki,
auðsveipni, lítilþægni? Era stökkbreytingar í
vændum, hran ónæmiskerfa, stóráfóll? Reip-
in hanga upp í krónni, Veglágur sá, er í
hamrinum lá í skjóli bláþöranga.
Stiklur
1 Darwin/Snorri
2 Exodus/Mendel
3 Spencer
4 Kronos, Ari, hafa ber það,
sem sannara reynist.
5 Darwin/Huxley
6 Kropotkin
7 Joseph de Maistre
8 Utopian og Sancho Panza
9 Odysseifur/Polyfemos
10 Chaplin, SchiÚer replikka
11 Arcadia - Sæludalur
12 Mildin/Diabolus
13 Skáld-Sveinn
J
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 1998