Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1998, Side 20

SIÐASTA GONGUFERÐ
AUGUSTS STRINDBERG
August Strindberg bjó lengi í Bláa turninum sem stend-
ur við Drottningargötu í Stokkhólmi og þar dó hann.
Strindberg fór á hverjum degi í göngu-
ferðir. Stutt var til Intima teatern, leikhússins þar sem
verk hans voru flutt og bernskuslóðirnar voru ekki held-
ur langt undan. JOHANN HJALMARSSON gekk um
Drottningargötu á köldum vetrardegi menningarárs og
hugleiddi líf Strindbergs með hliðsjón af ævisögu Olofs
Lagercrantz um skáldið.
SÍÐUSTU æviár sín bjó August
Strindberg við Drottningargötu
85 í Stokkhólmi, í svonefndum
Bláa turni í hjarta borgarinnar.
Þar hefur lengið verið safn um
skáldið og sumt með sömu um-
merkjum og þegar það lést. Á
köldum febrúardagi er safnið
sótt heim og ekki í fyrsta sinn. Strindberg lað-
ar alltaf að. Á fyrstu hæðinni er hópur kvenna,
heilt félag sem komið er til að kynnast vistar-
verum skáldsins og fræðast um það.
I aðalsölunum er margt sem minnir á vináttu
Strindbergs og Vemers von Heidenstam, m. a.
bækur, málverk og höggmyndir. Heidenstam
var í miklum metum í Svíþjóð og sat m. a. í
Akademíunni. Þangað komst Strindberg aldrei
og hann var alla tíð umdeildur, dæmigerður
uppreisnarmaður. Hann eignaðist ekki marga
vini í Svíþjóð, en Heidenstam var meðal þeirra.
Það átti þó eftir að slettast upp á vinskapinn.
Andlegl samræði
Eftir að Strindberg hafði lokið við bók sína
Tjánstekvinnans son (1886-87) hélt hann frá
Grez á fund Heidenstams í Brunegg í Sviss.
Þar bjuggu Heidenstam og kona hans í höll
sem bæði skáldin höfðu áður vegsamað. Sam-
fylgd þeirra Strindbergs og Heidenstams varð
skammvinn að þessu sinni og mótaðist af ákaf-
lyndi þeirra eins og Olof Lagercrantz segir í
bók sinni um Strindberg (August Strindberg,
Wahlström & Widstrand, 1979).
Strindberg og Heidenstam áttu það sameig-
inlegt að vera gefnir fyrir leiki og ærsl. Vinátta
þeirra var innileg í fyrstu. Þeir klæddust göml-
um riddarabúningum úr höllinni og fóru í karl-
mannlega leiki. Umræðurnar snerust um bók-
menntir og stjórnmál og sagt er að þeir hafi
keppt í þversagnalist sem þeir áttu báðir auð-
velt með að átta sig á og skilja. Að sögn La-
gercrantz kaUaði Heidenstam síðar samræður
þeirra andlegar samfarir og Strindberg orðaði
það svo að þeir hefðu opnað daglega fyrir ör-
yggisventlana.
Lagercrantz segir svo frá: „Strindberg hafði
skrifað að ef kynhvöt væri ekki til hefði hann
kosið að ganga í hjónaband með karlmanni
frekar en konu. Heidenstam, heillandi, fagur,
höfðinglegur og sem minna kunnur rithöfund-
ur í veikari stöðu, ávallt þiggjandi, var í stíl við
hugmyndina um slíkan „maka“.
Kona Strindbergs, Siri von Essen, kemur til
Sviss eftir tíu daga ásamt bömum þeirra, og
fær inni í gistihúsi rétt hjá höll skáldanna. Það
kemur á daginn að Siri geðjast ekki að
Heidenstam og Emili Heidenstam er sama
sinnis gagnvart Strindberg. „Hvernig gat öðru
vísi farið þegar herrarnir létu svo glögglega á
sér skiljast að þeim væri meira gefíð um fé-
lagsskap hvor annars heldur en eyða dög-
unuma með konum sínum,“ skrifar La-
gercrantz.
Eftir að fjölskyldur skáldanna fóru að um-
gangast náið og skreppa saman í styttri ferðir
skrifaði Heidenstam Strindberg bréf þar sem
hann ásakar hann um smámuna- og tiltektar-
semi, hann setji sig upp á móti öllu og öllum og
láti óánægju sína óspart í Ijós; það sem hjá
honum hafi byrjað með samfélagsóánægju endi
á nöldri út af steikum, silungi og of fjólubláum
biljardkúlum.
Bréfíð særði Strindberg sem taldi sig vel
hafa efni á tiltektarsemi og dyntum. Sama
sumar skilja skáldin og fjölskyldur þeirra að
skiptum. Á fimmtugsafmæli Strindbergs yrkir
Heidenstam þó til hans og lofar sannleikshetj-
una, en getur ekki stillt sig um í ljóðinu að vega
að aldri Strindbergs með því að nefna aft-
anskin og hærur.
Strindberg hafði gert sér vonir um að fá Nó-
belsverðlaunin, einkum 1909 þegar Selma La-
gerlöf fékk þau. Nóbelsverðlaun fékk hann
ekki, en 1916 hlaut Verner von Heidenstam
þau.
Gunnar á Hliðarenda
Vemer von Heidenstam var eitt af höfuð-
skáldum Svía á síðasta áratug nítjándu aldar
og lengur. Magnús Ásgeirsson hefur þýtt tölu-
vert af Ijóðum hans, m.a. Gunnar á Hlíðarenda,
það ljóð sem hlýtur að vekja forvitni Islend-
inga og jafnvel höfða til þeirra.
Þetta er langt kvæði í mælskum og söguleg-
um stíl um örlög hetjunnar Gunnars sem í upp-
hafi bíður dóms á alþingi íslendinga: „Svo virt-
ur enginn var sem fyrrum hann/ án vina og
ættar nú á meðal fjendaý því lengi sveimað um
hann, yggld á brún/ hafði öfund lævís, skuggi
frægðarinnar".
Heidenstam gæti alveg eins verið að draga
upp mynd af Strindberg í kvæðinu sem löngum
var umdeildur og jafnvel hataður heima fyrir,
enda lítiH aðdáandi sænsks samfélags. Orðin
eftirminnilegu úr Njálu, síðustu línur kvæðisins,
hljóma þannig hjá Heidenstam og Magnúsi:
AUGUST Strindberg fór í síðustu gönguferð sína í apríl 1912.
VERNER von Heidenstam, sænska Nóbelsskáldið sem orti
um Gunnar á Hlíðarenda. Andlegur ieiðtogi.
Siri von Essen, fyrirmynd
háskalegra kvenna.
Hann mælti lágt: - Svo fógur fmnst mér hlíðin,
að fegri hún aldrei birtist minni sýn.
Míns bleika akurs bíður skurðartíðin.
Brautin að heiman er ei gatan mín.
Ýmislegt í kvæðinu lýsir næmlega Gunnari
og vanda hans, biðinni, og er ekki allt upp úr
sögunni.
Djöfullinn
kona
Siri von Essen var fyrsta kona Augusts
Strindbergs. Hjónaband þeiira var storma-
samt og til þess rekja menn m. a. kvenfyrirlitn-
ingu hans. Þegar Giftas (1884-85) kom út var
ljóst að Siri var ein höfuðpersónan í sögunum
og mynd skáldsins af eiginkonu sinni var al-
gert niðurrif, hann lýsti henni m.a. sem hæfi-
leikalausum listamanni, fyllibyttu, konu sem
hirti ekki um böm sín, tHfinningalausri, mann-
fjandsamlegri og án þess að hafa nokkra sam-
úð með eiginmanni, þrælbundnum rithöfundi
stritandi fyrir konu og börnum.
Önnur kona Strindbergs var austurrísk,
Frida Uhl, hin þriðja Harriet Bosse. Allar voru
þær leikkonur. Strindberg var ekki við eina
fjöl felldur í kvennamálum þótt hann liti á kon-
ur sem óæðri dýr eftir bréfum hans að dæma
(sum skrifaði hann í slæmu ástandi).
Síðasta stóra ástin var Panny Falkner sem
var sautján ára þegar þau Strindberg kynnt-
ust, en hún var þá aukaleikari hjá Intima tea-
tern. Uppgötvunin leiddi til þess að Strindberg
vHdi ólmur fá Falkner tU að leika Eleonoru í
Páskum í staðinn fyrir Harriet Bosse. Þetta
varð til þess að flýta skilnaði þeirra Strind-
bergs og Bosse. Falkner var dóttir hjónanna
sem leigðu Strindberg íbúðina við Drottningar-
götu og þangað kom hann slyppur og snauður
eftir skilnaðinn við Bosse.
Til er kenning um að Strindberg hafi verið
feiminn að eðlisfari en með ríka kynþörf og hafi
kunnað því best eins og raunin varð hjá honum
að konur ættu frumkvæðið í samböndum.
Einkalíf skáldsins var sú uppspretta sem
hann jós úr, hann skrifaði fyrst og fremst út
frá eigin ævi og reynslu. Eins og gildh’ um
marga snHldarmenn á tímum skáldsins háðu
geðræn vandamál honum, geðveiki fullyrða
margir læknar og Strindbergfræðingar og
rekja ofsafengna framkomuu hans til hennar.
Eina vonin
Strindberg fór í síðustu daglegu morgun-
gönguna 9. apríl 1912. Áhugaljósmyndari,
Magnus Wester að nafni, tók þá síðustu ljós-
myndina sem til er af skáldinu, fyrir utan Bláa
turninn á Drottningargötunni. Það er enn
glæsileiki yfir þessum sextuga manni í síðum
frakka með loðkraga, en efasemdir og margs
konar vonbrigði herja á hann.
Hann lést 14. maí, en 21. aprfl hafði Siri von
Essen kvatt þetta líf. Strindberg var miður sín
og snökti þegar hann las bréfið um dauða
hennar og lét senda liljukrans, en síðustu
ævárin felldi hann mörg tár. Nokkur huggun
voru samskiptin við börnin úr fyrsta hjóna-
bandinu, einkum Gretu sem bjó í Stokkhólmi
og var lærð leikkona.
Ekki eru menn á einu máli um andlátsorð
skáldsins. Hjúkrunarkonan, Hedvig Kistner
sem vakti yfir honum nóttina áður en hann dó,
segir að hann hafi hvatt hana til að hvíla sig
með orðunum: „Láttu þér standa á sama um
mig, ég er ekki lengur tfl.“
Áð sögn Svenska Dagbladet voru andláts-
orðin aftur á móti þessi: „Nú hef ég mælt loka-
orðin, nú segi ég ekkert framar!"
Að Strindberg látnum og samkvæmt ósk
hans lagði dóttirin Greta kross á brjóst hans,
en krossinn hafði hann látið standa á skrifborði
sínu. Á leiði uppreisnarmannsins, þess sem
engu hafði hlíft og ekkert hafði verið heilagt,
var letrað samkvæmt áður gefnum fyrirmæl-
um hans orðin um krossinn, okkar einu von: „0
Crux Ave Spes Unica!“
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 1998