Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 8

HUOLEIDINGAR UM KENNIWGAR SIGVALDA HJÁLMARSSONAR - SÍÐARI HLUTI
ALLT BREYTIST ÞÓTT EKKfRT
SE BREYTT - NEMA ÞU
EFTIR HARALD ÓLAFSSON
Sigvaldi túlkar mörg hugtök í indverskri heimspeki
og bendir á hve menn missa af réttum skilningi á
hugtökunum ef þeir reyna að fella þau að algengum
vestrænum huqsunarhætti.
MÉR kemur ekki á óvart
hvaða skoðanir Sig-
valdi hafði á menningu
og aðlögun að menn-
ingarformum. Hann
skrifar eins og mann-
fræðingur þegar hann
ræðir um hvemig
skynjun fólks er háð hinu menningarlega um-
hverfi og hvernig einstaklingurinn býr sér til
samfellda mynd af umhverfinu, og þar er
ekki einungis um að ræða hlutlægar stað-
reyndir, heldur einnig skynreynd, eins og
Sigvaldi kallar það, sem ofin er úr þáttum vit-
neskju og gilda sem ríkjandi eru í viðkomandi
menningarsamfélagi. Menn læra á heiminn
og mismunandi samfélög móta ólík tungumál,
sem síðan móta hugarheim þeirra sem tala
viðkomandi tungumál.
Indverjar og Vesturlandabúar gera sér
ekki sömu hugmyndimar um alheiminn og
þau lögmál sem ríkja í náttúranni. Sigvaldi
segir:
Fyrst skal tekið fram að Indverji skilur
ekki tilvera sína sundur í efni og anda. Sú að-
ferð hefur ekki valist honum til að gera sér
grein fyrir henni. í staðinn finnst honum allt,
hvaða nafni sem nefnist, vera líf og vitund.
Efnislíkami mannsins og efnisheimur yfírleitt
telst ekki fyrst og fremst hlutur, heldur
skynjun, og því óumdeilanlega tilheyrandi
vitundarlífi.
Maðurinn sem lifandi vera er meginatriði
málsins. Allt líf er mikilsvert. Fyrir því ber
að líta svo á að heimspekikerfin sex (hin ind-
versku) séu leiðir til þroska, ekki einhver
sniðugheit til að lesa gátur, því hvað stoðar
að leysa gátur nema til að hlúa að grósku
mannlegs vitundarlífs? Sama gildir um allar
andlegar hreyfingar.
Þaraf sprettur að öll þekking er sjálfs-
þekking. Vísindi og þekking búa ekki yfir
neinu gildi útaf fyrir sig, gildi þeirra er þýð-
ing þeirra fyrir manninn (1976:35-36).
Indverjar setja þroskann öllu ofar, og þeir
líta svo á að allt sé á þroskabraut. Þetta er að
mati Sigvalda fólgið í því að allt er breyting
sem fram fer í öllu sem lífsanda dregur, og
þar af leiðandi er allt á leið inn í brahman eða
atman, þetta sem einlægast er kannski að
kalla það. Og iðkun jóga er þegar allt kemur
til alls einungis til að hraða þessari breytingu
vitandi vits (1976:38).
Harla fróðleg er umræða Sigvalda um
guðshugmyndir Indverja. Úr því að öll tilver-
an er lifandi heiid samtímis því sem hún á yf-
irborðinu birtist í ótal myndum, er ekkert
eðlilegra en guð hafi mörg nöfn, og margvís-
lega mismunandi eiginleika. Allir guðir era
bara mismunandi andlit á brahman-atman,
það-inu. Meðal lærdómsmanna hindúa rekst
maður á þá skoðun að hindúismi sé í raun
ekki síður eingyðistrú en kristindómurinn.
Hindúisminn viðurkennir ekki að trúarjátn-
ingar eða kennisetningar séu æðri en upplif-
un, reynsla og innsæi.
Sigvaldi túlkar mörg hugtök i indverskri
heimspeki og bendir á hve menn missa af
réttum skilningi á hugtökunum ef þeir reyna
að fella þau að algengum vestrænum hugsun-
arhætti. Hann hafnar því að nirvana þýði út-
slökknun þó að orðið sé notað um að slökkva
á kerti. En sé allt líf eins og haldið er fram í
indverskri hugsun getur ekki verið um að
ræða að eitthvað eyðist og hverfi. Allt er líf
og þar af leiðandi enginn dauði. Atman er
líka varasamt hugtak. Oft er það þýtt sál, en
algengara er þó að kalla það sjálf. Atman er
einfaldlega hinsti veraleiki tilverannar,
brahman, eins og menn upplifa það innra
með sér (1976:43-44).
Þá er ekki síður lærdómsríkt að sjá hvem-
ig Sigvaldi fjallar um jóga og þær hættur
sem felast í því að telja að jóga sé einhver að-
ferð til þess að búa til fólk sem gætt er ein-
hverjum óvenjulegum hæfileikum og eigin-
leikum. Hann varar einnig við því að taka of
alvarlega þegar jóga-iðkendum er lofað
hreysti og hamingju í fornum indverskum rit-
um. Þar sé um að ræða skrúðmælgi og segi
varla annað en að æfingarnar komi fólki al-
mennt til góða. 011 sölumennska og yfirborðs-
leg kennsla í jógafræðum er að hans dómi
skaðleg. Jóga er aðferð til þess að hraða
þroska mannsins á þeirri braut til meiri
þroska sem allir era á.
Haf í dropa er merkileg bók og þar er
varpað ljósi á mörg atriði sem trúarbragða-
fræðingar eru að fást við. Umfjöllun Sigvalda
um ýmis hugtök indverskrar heimspeki, og
trúarhugmyndir bæði hindúa og búddista, er
gagnleg fyrir alla þá sem fást við fyrirbæra-
fræði trúarbragða. Ég hef minnst á skýring-
ar hans á jóga, nirvana, atman-brahman og
fleiri hugtökum sem hvað eftir annað koma
íyrir í þessum fræðum. Sá kafli bókarinnar
sem mér þykir hvað fróðlegastur er sá sem
hann kallar: Spurningin um örlög manna. Þar
fjallar hann á ákaflega skilmerkilegan og
heillandi hátt um karmakenninguna, kenn-
ingu sem auðvelt er að misskilja, og erfitt að
útskýra.
Enn hefur Sigvaldi valið einkunnarorð sem
falla vel að því efni sem hann er að fást við að
útskýra. Hann vitnar í Lao-tse:
Hinn vitri safnar ekki auði.
M meira sem hann ver öðrum
til gagns, því meira á hann sjálfur.
Því meira sem hann gefur öðrum,
því ríkari er hann.
Ég ætla að gefa Sigvalda orðið um þessa
kenningu. Hann segir:
Karma er orð úr hinu foma máli
sanskrít og þýðir athöfn, athöfn í víð-
ustu merkingu. Það þýðir ekki bein-
línis lögmál orsaka og afleiðinga og
þaðanaf síður örlög, en skilningur á merk-
ingu þess leiðir til góðrar útsýnar yfir þetta
hvortveggja.
Það er í samræmi við austrænan skilning á
tilveranni að hver einstaklingur, hver vera,
og alheimuiinn í heild, sé það sem hann gerir.
Lífvera er ekki fyrst og fremst hlutlægt fyr-
irbæri sem gerir eitthvað eða aðhefst, hún er
það að aðhafast, gera - það er sú rót sem ger-
ir það að verkum að hún upplifist á þann hátt
sem kallast hlutrænt fyrirbæri.
Alheimurinn skoðast ekki efniskökkur
fyrst og fremst eða hlutrænt fyrirbæri neins-
konar, heldur voldug athöfn - líktog andar-
dráttur. Og sá andardráttur óendanleikans
veldur þessu sem við skynjum sem hlutræna
tilvera.
Þannig er litið á í mystískri hugsun Ind-
lands eða esóterískri heimspeki, bæði með
búddhistum og hindúum, og kemur heim við
það að tilveran sé í eðli sínu lifandi líf og vit-
und, ekki efni - sem í raun er alger umsnún-
ingur við okkar skilning hér vestra: athöfn
kemur fyrst, og síðan leiðir þann sem aðhefst
af athöfninni.
Slík framathöfn er karma.
Hver einstaklingur eða annarskonar líf-
vera er því ekkert annað en samsafn athafna,
það að vera sífellt að gera, og þetta samsafn
er karma hans. Það sem kemur fyrir þig er
það sem þú ert (1976: 75-76).
Sigvaldi tekur fram að til þess að skilja
karma-kenninguna verði að gera ráð fyrir
fortilvera og endurholdgun þar eð margt af
því sem kemur fyrir einstaklinginn í þessari
tilveru hans er hluti af því sem hann aðhafð-
SIGVALDI Hjálmarsson. „Dulhyggjumaður-
inn, mystíkerinn, er manna hversdagslegast-
ur, glaður á góðri stund, fullur samúðar á
sorgarstund, hjálpsamur, tryggur, og hagg-
ast lítt þótt á móti blási.“
ist í fyrri jarðvist (sami staður). Og hann
bætir reyndar við að hann skýri karma út frá
sjónarhóli sem hann hafi komist á við að
kynna sér hið leynda jóga. Hann styðst þvi
ekki við almennar útkýringar í trúarheim-
speki. Þar eð einstaklingurinn er samsafn at-
hafna er talið að hann geti umskapað sjálfan
sig að einhverju leyti með því að ná valdi á at-
höfnum sínum. Manneskjan er ekki „... fast-
mótaður smíðisgripur heldur síkvikt streymi
sem ekki bara hefur orðið, heldur líka er að
verða einsog það er“ (1976:77).
Hvernig verða menn eigin gæfu smiðir?
Því svarar Sigvaldi í kaflanum um karma og
segir meðal annars:
Þú verður það sem þú hugsar (því
frumrót allra athafna er hugsun eða
einskonar hugsun). Líf þitt í heild
verður það sem þú hugsar, því með
hugsun eða því sem gerist í huganum vek-
urðu tilhneigingar, tilhneiging veldur athöfn
og nýrri hugsun og hugarstarfi og dregur þig
inní tilsvarandi sálarástand og umhverfi,
enda umhverfi fyrst og fremst sálarástand:
fólk, afstöður, langanir, eitthvað sem er sjálf-
sagt og óhjákvæmilegt og bömin teyga að
sér með móðurmjólkinni.
Sumt er talið íyrirfram ráðið af athöfn úr
fyrra lífi eða lífum, einkum hvar maður fæð-
ist og við hvaða skilyrði hann elst upp
(1976:78).
Viðhorfið til karma ræðst miklu fremur af
því hvemig manneskjan tekur því heldur en
því hvað fyrir hana kemur. Og varast ber að
halda að karma sé einhvers konar refsari, en
eins og Sigvaldi kemst að orði, þá refsar
manni enginn nema maður sjálfur. Það er
verkið, athöfnin, sem breytir manninum svo
hann líður fyrir það sem hann gerir rangt. Og
undan afleiðingum verka sinna kemst enginn,
eins og Búddha sagði: „Hvorki í himingeimn-
um né gljúfrum fjallanna, hvergi um víða ver-
öld, er óhultan stað að finna þar sem maður
getur sloppið undan afleiðingum illra verka“
(1976:80).
Ætíð kemur Sigvaldi að hinu sama: At-
hyglin er íyrir öllu, hin skýra glaðvakandi at-
hygli sem er grandvöllur þess að ná valdi á
huganum. Hann bendir á hve gagnlegt er að
taka eftir hugsunum, skynjunum og löngun-
um hjá sjálfum sér, skoða sjálfan sig eins og
utan frá, beina athyglinni að andardrættinum
eða því hvernig maður finnur fyrir líkaman-
um eða einstökum hlutum hans. Þetta getur
orðið að vana og maður fer að fylgjast með
sjálfum sér eins og leikara á sviði. Þetta kall-
ar hann sjálfsgát.
Sigvaldi bendir á að karma-kenningin sé
alls ekki undirrót afskiptaleysis um annarra
hag. Þvert á móti. Hann hefur það eftir jóga-
meistara nokkrum að sé reynt að hjálpa þeim
sem á bágt er það hið góða karma hans ef það
er hægt, en sé ekki reynt að hjálpa er það hið
illa karma þess sem lætur undir höfuð leggj-
ast að veita aðstoð. „Látum karma sjá um sig.
Það er ekki þitt að útdeila refsingum í tilver-
unni - þitt er að vera bróðir“ (1976:83).
I útskýringum um karma í Tíbet segir að
veita skuli hjálparhönd eins hratt og eðlilega
eins og þegar maður kippir að sér hendinni
þegar hann rekur hana óviljandi í eld. Það er
grundvallaratriði í karma að starfa án þess
að hugsa um laun eða umbun.
r
beinu framhaldi af umræðu um karma-
kenninguna tekur Sigvaldi að ræða um
framhaldslíf. Hann bendir á að sam-
kvæmt indverskri heimspeki sé engin
spurning um að maðurinn lifi líkamsdauðann.
Spurningin er að dómi margra Indverja ann-
aðhvort rangt orðuð eða öllu heldur út í hött.
Þetta er skiljanlegt þegar haft er í huga að
indverskt fólk lítur á tilveruna í heild sem líf
og vitund, og hafnar allri skiptingu í efni og
anda. En þar með er ekki sagt að meðal ind-
verskra hugsuða sé að finna einfaldar og
samræmdar skýringar á því hvernig fram-
haldslífinu sé háttað. Þar kemur meðal ann-
ars til hvaða skoðanir menn hafa á muninum
á persónulegu lífí og ópersónulegu (1976:87).
Það má til dæmis líta á alla hluti sem per-
sónur og eins er ekkert því til fyrirstöðu að
líta svo á að einstaklingurinn sé ópersónuleg
vitund. Vitund allra manna er innst inni ein
og hin sama (1976:88).
Endurholdgun er ekki í því fólgin að „sál“
einhvers taki sér bólfestu í nýju holdi. Sig-
valdi kveðst hafa komist að þeirri niðurstöðu
að endurholdgun sé í rauninni hringrás.
Hann segir:
Svo er litið á að allt líf sé hringrás, meira-
segja alheimar komi og hverfi, komi útúr
ekki-neinu og hverfi inní ekki-neitt, því ekki-
neittið er jafnmikill veraleiki og þetta sem er.
Samskonar öldugangur eða andardráttur út
og inn er beinagrindin í gervallri tilverunni, í
náttúrunni allri, í lífi jurta og dýra - því eng-
inn grundvallarmunur er á lífinu í þessari
þreföldu birtingu lífsins.
Ekki má taka þetta of bókstaflega. Á bak-
við liggur eitthvað sem mannshugur af venju-
legum skarpleik og næmi fær ekki sett sér
fyrir sjónir til fulls. Endurholdgun er hug-
mynd sem bendir á óskýranlega framvindu,
enda tilveran hvorki efnisleg né ekki efnisleg,
andleg né ekki andleg - spumingin um efnis-
legt og andlegt er sprottin af sérstakri aðferð
til að gera sér grein fyrir sjálfum sér
(1976:89).
Hvemig má það vera? hvert er svarið sem
hann gefur við þeirri mikilvægu spumingu?
Það er einfaldlega það, að maðurinn sé í raun
og vera eins og alda sem rís og hnígur í
ómælishafi tilverannar. Hann á sér fortíð og
framtíð, liðnar jarðvistir og ókomnar og við
líkamsdauðann hverfur maðurinn út af þessu
sviði og inn á annað svið og huglægara. Þegar
talað er um svið er átt við vitundarástand og
það er því huglægara sem meira er upplifað
beint og minna skynjað með hinum venjulegu
skilningarvitum. Og þegar lengst er náð er
komið á það svið sem er nánast hrein vitund.
Vitundin er þá orðin algerlega ópersónuleg.
En á leiðinni þangað leitar vitundin oft til
hlutlægari sviða á ný, hjúpast einhverju gervi
og getur þá birst í þessum heimi í líkama
(1976:90).
Vísindahyggju sinni trúr var Sigvaldi
forvitinn um hvort hægt sé að færa
sönnur á að einstaklingur geti rifjað
upp atvik úr hugsanlegri fyrri til-
vera, en út í það verður ekki farið hér. Ekki
mun ég heldur ræða hugleiðingar hans um
máttarverk.
Ég hef nú rakið örfá atriði úr bókum Sig-
valda Hjálmarssonar þar sem hann fæst við
að útskýra nokkur grundvallaratriði þess
sem hann kallar esóterísk fræði og mystíska
reynslu. Hann fjallaði um þessi efni út frá
þekkingu sinni á því sem hann til hægðar-
auka kallar bæði austræn fræði og inverska
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998