Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 10

SCHÖNBRUNN, Versalir Austumkis. Arkitekt: Johann Fisher von Erlach
• •
LEIKTJOLD FALLINS
KEISARADÆMIS
EFTIR BJARKA JÓHANNESSON
Vín hefur lengi verið háborg menningar og lista. Hún er
þekkt fyrir tónsnillinga sína. Arkitektúr borgarinnar er
líka í háum gæðaflokki og ber stórbrotinni sögu vitni. Elst
og stærst er keisarahöllin Hofburg, en af öðrum frægum
byggingum má nefna Karlskirkjuna, Schönbrunn-höll,
$tefánsdómkirk|una og höllina Belvedere.
ÞEGAE minnst er á Vín heyr-
um við hljóma valsa og menú-
etta og sjáum fyrir okkur
glæstar byggingar og alþjóða-
ráðstefnur. Vín er ein af fjór-
um borgum, sem með réttu
hafa getað eignað sér titilinn
höfuðborg Evrópu. Á dögum
Rómarríkisins og páfaveldisins var Róm óum-
deild höfuðborg. A endurreisnartímanum háðu
Vín og París harða baráttu um titilinn. Vín var
höfuðborg þýsk-rómverska keisaradæmisins,
ríkis Habsborgarættarinnar, en á tímum Lúð-
víks 14. og Napóleons náði þó París forystunni.
Eftir fall Napóleons tók Vín síðan við forystu-
hlutverkinu. 1814-15 var þar haldin Vínarráð-
stefnan fræga, þar sem uppbygging og framtíð
Evrópu eftir Napóleonsstyrjöldina var ákveðin.
Þar söfnuðust saman allir þjóðhöfðingjar og
helstu stjórnmálamenn Evrópu, og er þetta tal-
in íburðarmesta og glæsilegasta alþjóðaráð-
stefna allra tíma. Stjórnandi ráðstefnunnar var
Clemens von Mettemich, kanslari austurríska
keisaradæmisins. Hann er umdeildur af síðari
' tíma söguskýrendum, einkum vegna innanríkis-
stefnu sinnar, sem þótti íhaldssöm. Flestir eru
þó sammála um að hann hafí verið einn snjall-
asti stjórnmálamaður allra tíma, og kerfí hans
tryggði að mestu frið í hinni stríðshrjáðu álfu í
heila öld. Eftir daga hans lækkaði stjarna Aust-
urríkis og hvarf næstum með öllu með skiptingu
keisaradæmisins eftir iyrri heimsstyrjöldina.
Má þar eflaust um kenna klaufalegri utanríkis-
stefnu keisarans, Frans Jósefs, og embættis-
manna hans. Eftir langt tómarúm hefur nú
Brussel tekið við forystuhlutverkinu í Evrópu.
Auk þessa forystuhlutverks hefur Vín löngum
verið háborg menningar og lista. Hún er þekkt
fyrir tónlistarmenn sína, og má þar nefna Moz-
art, Haydn, Beethoven, Schubert, Brahms og
Strauss feðgana. Arkitektúr borgarinnar er í
háum gæðaflokki og ber vitni hinni stórbrotnu
sögu hennar. Elst og stærst er keisarahöllin
Hofburg, en bygging hennar hófst á miðöldum
og stóð fram yfir síðustu aldamót. Meðal arki-
tekta hallarinnar má nefna Johann Fischer von
Erlach. Hann hannaði einnig Karlskirkjuna og
glæsihöllina Schönbrunn, sem keisaraynjan
María Theresía lét byggja um 1700. Umhverfis
Schönbrunn eru víðáttumiklir skrúðgarðar, og
átti hún að keppa við Versali í París um glæsi-
leik. Hún hefur einnig verið nefnd Versalir
Austurríkis. Af öðrum glæsihöllum má nefna
Belvedere, sem byggð var stuttu síðar, hönnuð
af arkitektinum Lukas von Hildebrandt. Þar er
eiginlega um tvær hallir að ræða, Efri og Neðri
Belvedere með stórum skrúðgarði á milli. Efri
Belvedere er talin meðal fremstu barokkbygg-
ina heimsins. Af öðrum stórbyggingum má
nefna Stefánsdómkirkjuna, sem er nokkuð
eldri.
Einn markverðasti kaflinn í byggingarsögu
Vínar er þó innlegg keisarans Frans Jósefs, er
hann lét rífa gömlu borgarmúrana. Við það
myndaðist autt belti umhverfís miðborgina, og
þar lét keisarinn byggja Ringstrasse, breið-
stræti með glæsibyggingum. Efnt var til sam-
keppni um skipulagið, þar sem lýst var eftir
hugmyndum um tengingu gamla borgarkjarn-
ans við úthverfin og framtíðar umferðarkerfí
borgarinnar. Ringstrasse skiptist reyndar í sex
beina kafla, sem ásamt Dónárkanal mynda
óreglulegan sjöhyming utan um gamla borgar-
kjarnann. Utan við Ringstrasse liggur önnur
samsíða gata, og milli þeirra liggja stórbygging-
ar eins og háskólinn, ráðhúsið, þinghúsið, borg-
arleikhúsið og óperuhúsið. Auk hins formfasta
ramma er beinn ás dreginn frá Kohlmarkt,
einni aðalverslunargötunni, gegnum Hofburg
og endar í torgi utan Ringstrasse, þar sem nátt-
úrusögusafnið, listasögusafnið og ráðstefnuhöll-
in (Messepalast) mynda umgjörð, sem er sam-
hverf um ásinn. Þá lét Frans Jósef byggja ný-
byggingu við höllina, Neue Hofburg, í stefnu
ássins. Ætlunin var að byggja aðra byggingu,
samhverfa um ásinn, en af því varð aldrei.
Það er kaldhæðnislegt, að Frans Jósef, sá
keisari sem reisti sér glæsilegustu minnisvarð-
ana, varð banamaður keisaradæmisins með því
að ota Austurríki og Þýskalandi út í fyrri heims-
styrjöldina gegn mestallri Evrópu. Eftir hana
var ríkinu skipt og keisaradæmið lagt niður.
Þegar búið var að taka burt Tékkóslóvakíu,
Ungverjaland, Rúmeníu, Serbíu og Króatíu,
mun Clemenceau forsætisráðherra Frakka hafa
sagt að afgangurinn væri Austurríki. Við ósigur
Napóleons rúmum hundrað árum áður höfðu
Mettemich og bandamenn hans forðast að
ganga of hart að Frökkum. Eftir fyrri heims-
styrjöldina sýndu bandamenn minni stjórn-
visku, settu Austurríki og Þýskalandi harða
kosti og kröfðust mikilla stríðsskaðabóta. Efna-
hagskreppunni, sem af hlaust, fylgdi óstöðug-
leiki, og gerðu m.a. kommúnistar tvær mis-
heppnaðar byltingartilraunir með dyggum
stuðningi Rússa. Eftir borgarastríðið 1934 tókst
loks nasistum að ná völdum og þurfum við ekki
að rekja þá sorgarsögu, sem á eftir fylgdi.
Eftir fyrri heimsstyrjöldina fóru sósíalistar
með stjórn Vínar, og var þá mikil áhersla lögð á
byggingu félagslegra íbúða. Margar blokkirnar
eru risastórar, svo sem Karl Marx Hof, og telja
margir þær vera hugsaðar sem valdatákn sós-
íalista en ekki sprottnar af félagshugsjóninni
einni saman. Eftir síðari heimsstyrjöldina var
járntjaldið dregið milli Austur- og Vestur-Evr-
ópu. Lenti Vín þá utangarðs í Vestur-Evrópu,
en þrátt fyrir hlutleysi landsins voru flest hlið
lokuð til Austur-Evrópu. Þessu fylgdi efnahags-
leg hnignun og fólksfækkun, þrátt fyrir að
borgin héldu áfram menningarhlutverki sínu.
Þegar gæta fór þíðu í samskiptum austurs og
vesturs glæddust vonir Vínarbúa á ný, og var
meðal annars fyrirhuguð heimssýning í sam-
vinnu við Búdapest í Ungverjalandi handan
járntjaldsins. Einnig væntu Vínarbúar sér upp-
gangs þar sem þeir voru aftur komnir miðsvæð-
is og nálægt hinum nýju mörkuðum í Austur-
Evrópu. Gert var nýtt aðalskipulag fyrii' borg-
ina, sem gerði ráð fyrir mikilli þenslu og upp-
byggingu íbúðarhúsnæðis, atvinnusvæða og
verslanamiðstöðva. Hæst bar hina fyrirhuguðu
alþjóðamiðstöð Donau City, sem rúma átti
heimssýninguna, með sýningarsölum, ráð-
stefnuhöllum, verslunum og skrifstofum. Við
fall járntjaldsins var þó samstarf Vínar og
Búdapest um heimssýninguna ekki lengur tákn-
rænt fyrir nýja tíma, og fór svo að Vínarbúar
höfnuðu henni í almennri atkvæðagreiðslu.
Vegna hækkandi landverðs voru allar áætlanir
um Donauzentrum lagðar á hilluna.
Onnur uppbygging hefur einnig orðið hægari
en vonast var til. Tékkland beindi viðskiptum
sínum til Þýskalands, og þróunin í Slóvakíu
varð hægari en við hafði verið búist og stjóm-
málaástandið óstöðugt. Þrátt fyrir uppgang í
Ungverjalandi var þar ekki um mikla viðskipta-
aukningu að ræða, en viðskiptin voru reyndar
allmikil fyrir fall járntjaldsins. Aðild Austurrík-
is að Evrópusambandinu hefur auðveldað ýmiss
konar samvinnu við þessi þrjú lönd, en ljóst er
að Vín getur ekki endurheimt stöðu sína sem
höfuðborg Evrópu.
Vín er mjög falleg borg og mikið er þar af
glæstum byggingum. Þær eru í góðu samræmi
innbyrðis, bæði hvað varðar lit og form, og má
þar nefna verslunargötuna Graben sem gott
dæmi. Ibúðarblokkir langt út fyrir miðborgina
eru byggðar í nýbarokk- eða jugendstíl og
skreyttar með lágmyndum eða höggmyndum.
Einnig er vandað til útlits nýrra bygginga og
má víða sjá góðan nútímaarkitektúr. Fá eða
engin risamannvirki hafa verið byggð í mið-
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998