Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 13

FYRIRBÆRI FJÖLDAMENNINGAR I
VIÐBURÐUR í SÖGU
SKYNDIBITANS
Morgunblaðið/Kristinn
EFTIR
HERMANN STEFÁNSSON
Fátt er nútímalegra en
skyndibitinn. Fólk gleypir
hann í sig á hlaupum og
Tiugsanlega fyrirlítur hann
um leið vegna þess að
hann er holdgervingur nú-
tímalífs: tímaleysið og
hraðinn uppmálaður.
IÞESSUM greinaflokki um Skyndi-
menningu, er rýnt í ýmis fljótmelt fyr-
irbæri í samtimanum. Aðferðin er ekki
ný af nálinni: franski fræðimaðurinn
Roland Barthes fjallaði um ýmis ólík
fýrirbæri samtíma síns í blaðagreinum
á sjötta áratugnum sem komu út á bók
sem nefnist Goðsagnir og táknfræð-
ingurinn Umberto Eco notaði ekki ósvipaðar
aðferðir í verki sínu Mislestrum. í þessum
verkum eru fyrirbæri fjöldamenningarinnar
sundurgreind og skoðuð, athugað hvaða hug-
myndir búi að baki fyrirbærum einsog auglýs-
ingum. Það er ekki nóg, vildi Barthes meina,
að sjá í gegnum heim auglýsinga og annarra
samtímafyrirbæra, ekki nóg að fletta bara of-
an af þeim. Það verður að sundurgreina,
greina hvernig þau virka, athuga formgerð
þenra, hugmyndafræði, forsendur.
I þessum greinum er ætlunin að sundur-
greina nokkur fyrirbæri fjöldamenningar
samtímans. Tekin verða fyrir þrjú ólík fyrir-
bæri: skyndibitastaðir, vöruheiti og auglýs-
ingar.
Og fátt er nútímalegra en skyndibitinn.
Fólk gleypir hann í sig á hlaupum og hugsan-
lega fyrirlítur hann um leið vegna þess að
hann er holdgervingur nútímalífs: tímaleysið
og hraðinn uppmálaður. Það má hugsa sér
hann sem andstæðuna við gildi og varanleika.
Skyndibitinn tekur á sig ýmsar myndir; oftast
er hann brauð með einhverju; kjöt inni í
brauði: pylsa; kjöt milli tveggja brauðhleifa:
hamborgari; heitt brauð með áleggi: pizza;
pítan þar sem brauðið umlykur áleggið á alla
vegu; samlokan, afi allra skyndibita.
Lítum á ímynd skyndibitans. Ef sest er nið-
ur á veitingahúsasvæðinu í Kringlunni getur
að líta fulltrúa allrar flórunnar í skyndibita-
menningunni: Pizzur, austurlenska rétti,
hamborgara og það nýjasta í skyndibitanum,
Subway, sem eru einskonar langlokur með
allskonar áleggi. Maður innbyrðir góss sitt á
opnu svæði, einskismannslandi sem staðirnir
hafa sameinast um. Maður situr ekki á nein-
um sérstökum veitingastað heldur öllum og
engum. Opna svæðið er athyglisvert. Að sitja
þarna er að vera staddur mitt í straumiðu
samtímans þar sem ólíkum menningaráhrif-
um ægir saman.
ímyndir flestra skyndibitastaðanna á opna
svæðinu eiga að minnsta kosti eitt sameigin-
legt: það er leitast við að skapa þann andblæ
að maður sé staddur einhversstaðar annar-
staðar en maður er. Reynt er að vekja upp
stemmningu tiltekinna þjóðlanda. Pizza færir
mann til Italíu, kínarúllan til Kína, hamborg-
ari til Bandaríkjanna. Pylsuna, útbreiddasta
skyndibitann, getur maður borðað á þrennan
hátt og ráðið því til hvaða lands maður bregð-
ur sér: til Bandaríkjanna („Hot dog“), til Dan-
merkur (dönsk pylsa) eða til Frakklands
(franska pylsan er í uppgangi). Þetta er sami
rétturinn, einungis form hans og aðferðin við
að borða hann er ólík. Það er jafnvel verið að
gera tilraun með þá ímynd að það að borða
pylsu feli í sér andlegt ferðalag um byggðir og
náttúru Islands - ég á við „Islendingar borða
SS-pylsur.“
Það má sjá slíkar yfirborðsmyndir þjóðlegs
andblæs víða einsog frskir barir víðsvegar um
heiminn bera með sér. Allt er gert til að
byggja undir blekkinguna. Innréttingai'nar
eru úr viði, það eru myndir af James Joyce og
Samuel Beckett á veggjunum. Það hafa jafn-
vel verið fluttir þangað írskir barþjónar til að
fullkomna stemmninguna. Með öðrum orðum:
Irland er ekki lengur land heldur hugar-
ástand, í þessu tilviki víma. Og Ítalía, Banda-
ríkin, Kína, Danmörk og Frakkland mynda
saman heimsálfu mismunandi hugarástands,
ólíkra mynda nautnarinnar við að borða.
Þetta er líka tilfellið á torgi veitingahús-
anna í Kringlunni. Ailir þessir staðir eiga sér
heimaland og reyna að skapa andblæ þess.
En einn staðurinn í Kringlunni vísar ekki til
upprunalands síns. Eg á við veitingastaðinn
Subway. Staðurinn byggir ekki ímynd sína á
klisjunni um þjóðlega réttinn.
Og Subway markar tímamót í sögu skyndi-
bitans, ekki vegna skyndibitans sem hann
býður upp á heldur vegna viðhorfs til neyt-
andans. Það er rétt að kalla neytandann „les-
anda“ því hér er ekki verið að ræða mat held-
ur ímyndir og lestur á ímyndum. Að fara á
Subway er að stíga inn í heim út af fyrir sig.
Það blasa við allmargir valkostir á töflu og
flokkunarkerfi töflunnar er óvenju flókið og
torrætt. Það er strax farið fram á ákveðna
færni, ákveðinn lestur. Og þegar einn valkost-
urinn hefur verið tekinn fram yfir aðra er
ekki öll sagan sögð heldur tekur við einskonar
gestaþraut. Lesandanum er sem sé falið að
leysa úr ýmsum spumingum; hvort hann vilji
taka réttinn með eða borða á staðnum, hvort
hann vilji réttinn heitan eða kaldan, hvernig
brauð hann kjósi sér, hvernig álegg og hvaða
sósu og hvort það eigi að skera brauðið í
tvennt.
Þetta virðist vera andstætt eðli skyndibit-
ans, andstætt hraða og einfaldleika. Valið er
flóknara en í venjulegu mötuneyti - þótt af-
greiðsluferlið minni líka hér á færiband.
Gestaþrautarformið er ekki síst flókið ef „les-
andinn“ er nýr og veit ekki hvaða valkostir
era í boði, hvernig sósa, hvernig brauð, hvern-
ig álegg.
Stundum tekur afgreiðslufólkið af öll tví-
mæli um eðli þessa leiks sem verið er að leika
og spyr til dæmis: „Hvernig skrímsli má
bjóða þér?“ Og fyrir þann sem kemur nýr inn
í táknaheim Subway er spumingin hrein fjar-
stæða þangað til það kemur á daginn að þeir
sem em með börn geta valið úr tveimur teg-
undum af plastskrímslum, grænum og fjólu-
bláum. Þetta eru einkennisskrímsli staðarins,
hönnuð og framleidd af Subway í beinni sam-
keppni við Macdonalds en á þeim stað er ekki
hægt að velja um „barnapakka".
Nú gæti maður látið sér detta í hug að þessi
nýja gerð afgreiðsluforms sé alls ekki „les-
endavæn" heldur til þess fallin að fólk upplifi
sjálft sig sem vanhæft. En fólki geðjast þessi
nútímalegi leikur; staðurinn er vinsæll.
Kannski má hugsa sér þetta sem einskonar
innvígslu. Eftir að hafa farið einu sinni á Sub-
way er maður innvígður í leyndardóma þessa
forms og hefur þar með öðlast eitthvað fram
yfir aðra. En umfram allt er „lesandinn“ gerð-
ur að þátttakanda í þeirri dulúð og þeim
leyndardómi sem umlykur matreiðslu; hann
er með öðrum orðum innvígður í leyndardóm-
inn.
En bíðum við. Það hangir fleira á spýtunni.
I formgerð Subway-staðanna felst innbyggð-
ur „lesandi", ímyndaður „lesandi". Staðurinn
hefur „samið“ sinn eigin lesanda og að fara
þangað er á vissan hátt að láta „semja“ sig.
Subway gerir í fyrsta lagi augljóslega ráð fyr-
ir lesanda sem vill láta innvígjast í leyndar-
dóma og helgi matseldarinnar og vera sjálfur
þátttakandi í þeirri sköpun. í öðru lagi gerir
hann ráð fyrir upplýstum lesanda; mann-
eskjan sem maður breytist í um leið og stigið
er inn á Subway er 18. aldar upplýsingamaður
eða slagorð í anda þess tíma, einstaklingur
sem er þess fullviss að hægt sé að varpa Ijósi
á allt sem fyrir liggur, Ijósi upplýsingarinnar
á leyndardóm matreiðslunnar.
í þriðja lagi er lesandinn „alger nútíma-
maður" einsog frumkvöðlar módemismans
orðuðu það. Gul og glaðleg umgjörð staðarins
er skreytt með svarthvítri borgarmynd frá
því í kringum 1930. Borgarbúinn, nútímamað-
urinn, stendur fumlaus og óhikandi gagnvart
fjölbreyttum valkostum nútímans, gagnvart
flóknu nútímalífi. Hann tekur ákvarðanir án
þess að blikna, afgreiðir hlutina með festu. Og
Subway veitir honum þá hugarfró að þrátt
fyrir tímaleysið og flýtinn sé frelsi hans í engu
skert; valkostimir séu takmarkalausir, hann
sé við stjómvölinn í eigin lífi.
Við skulum átta okkur á því að þessi skrif,
þessi mótun lesanda skyndibitans, eiga sér
alltaf stað undir yfirborðinu. Þá verður heiti
staðarins, Subway, þrungið merkingu og kaf-
bátur, heiti réttarins, orð að sönnu.
Við skyldum ekki líta niður á skyndibitann,
við skyldum varast að draga fljótfærnislegar
ályktanir um þetta fyrirbæri siðmenningar-
innar. Það er engin tilviljun, ef rétt reynist, að
skyndibitastaðurinn sé að breyta um form.
Eitthvað í tíðarandanum kallar á þá breyt-
ingu. Við gætum ef til vill kallað hana „gagn-
virkni“ en kannski skiptir engu máli hvað við
köllum breytinguna og hvort við finnum henni
stað í bókmenntum og samfélagsumræðu.
Hún er áhugaverð í sjálfri sér. Fáum okkur
kafbát.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
ERLENDAR
BftKIIR
OFBELDI
OG SAM-
FÉLAGÁ
ÁRMIÐ-
ÖLDUM
VIOLENCE and Society in the
Early medival West: Edited by
Guy Halshall. The Boydell Press
1998.
Tólf höfundar standa að þessari
bók. Þetta er safn greina um marg-
vísleg viðhorf til ofbeldis á ánnið-
öldum í nokkrum ríkjum eða héruð-
um vissra ríkja. Eftir að Rómaríki
skiptist upp og lauk þar með því
friðartímabili sem oft er kennt við
„Pax Romana“ upphófust skærur
og staðbundnar styrjaldir vítt um
Vesturlönd. Réttarkerfið hrundi og
tilraunir til þess að koma aftur á
„lögum og reglu“ tóku langan tíma.
Hér er að finna greinar um löglegt
og ólöglegt ofbeldi í lögum Vest-
gota, viðhorf í lögum og sagnaritum
í Frankaríki á sjöundu öld, ofbeldi
innan borgríkja á Ítalíu snemma á
miðöldum. Ofbeldi í ríki Karlunga
og helgun vopna og venjuréttar í
vopnaburði á níundu öld. Helgun
konungdómsins og helgun kon-
ungsaftökunnar á Irlandi snemma
á miðöldum tengist hinni marg-
þættu hugmyndafræði um konung-
dæmið í heiðni og meðal frumkrist-
inna germanskra og keltneskra
þjóða. Ofbeldi og ófriður í Norm-
andy á elleftu öld, ættarerjur, hér-
aðadeilur, styrjaldii’ og valdabar-
átta. Guy A.E. Moiris skrifar grein
um Ofbeldi á Norðurlöndum og
norræn samfélög á síðari hluta vík-
ingaaldar, höfuð heimild þeirra
tíma eru rit Snorra Sturlusonar, en
heimildir hans voru tvö hundruð
ára kveðskapur. Höfundur veltir
iyrir sér heimildagildi þeirra heim-
ilda. Þrjár síðustu ritgerðirnar
fjalla um stöðu kvenna, hegðunar-
reglur fyrir konur í ríki Langbarða,
nauðgunum á dögum Engil-Saxa á
Englandi og útburði stúlkubarna á
Norðurlöndum og afleiðingar þess í
verðlagi kvenna á víkingaöld.
Greinar þessar fjalla um afmörk-
uð efni, oftast bundin afmörkuðum
landsvæðum eða ríkjum. Þetta eru
nákvæmnisskrif og geta orðið hug-
vekjur til íhugana um hliðstæður á
söguöld og Sturlungaöld hér á mið-
öldum. Gregoríus frá Tours er með-
al heimildarmanna ásamt fleirum.
Guy Halsall skrifar inngangsrit-
gerð um ofbeldi og samfélag - yfir-
litsgrein. Þar rekur hann nýjustu
rannsóknir um þessi efni og ræðir
meðal annars um táknræn gildi
vopna, bann við vopnaburði vissra
stétta, svo sem bændamúgsins, sem
bannað var að bera sverð. Sverð
töldust til göfugra vopna sem voru
bundin ættgöfgi. Höfundur ræðir
um stríðstækni, verðlag góðra
vopna og það atriði, að eigendur úr-
vals vopna beittu þeim ógjarnan í
orrustum.
„Bændur börðust með grjóti“ er
haft eftir Grunnvíkingi um íslenska
hemaðartækni, en grjót var víðar
notað í orrustum en úti hér, en þar
var það notað í valslöngur.
SIGLAUGUR
BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998 13