Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Síða 14

PAPPIRSGERÐ I MINO
EFTIR
SIGRÚNU ELDJÁRN
EG ER allt í einu orðin svo há-
vaxin. Ég sem er vön því að
vera bara meðalmaður á hæð
gnæfi nú upp úr og horfi yfir
höfuð fólksins í kringum mig.
En um leið er ég líka svo lítil,
alein í fjarlægum útlöndum, skil
ekki tungumálið og kann ekki
að lesa. Ég er eins og risavaxið smábam. Þessi
tilfmning greip mig þegar ég kom til Japan í
byijun vetrar til að dvelja þar í fimm vikur.
Eg átti því láni að fagna að vera boðið til
Mino, smábæjar í Japan, til að kynnast papp-
írsgerð og vinna þar með hefðbundinn hand-
gerðan pappír. Bæjarstjóm þessa bæjar hef-
ur ákveðið að kynna sína fomu pappírsgerð
fyrir umheiminum og bauð þess vegna sex
myndlistarmönnum héðan og þaðan úr heim-
inum til sín. Til stendur að bjóða fleirum á
næstu ámm. Fyrir utan bæjarstjómina tók
fjöldi bæjarbúa þátt í að skipuleggja verkefn-
ið og dekra við gestina.
Það er oft stórkostleg opinberan að koma
til fjarlægra landa og fá að kynnast þó ekki sé
nema lítillega menningu framandi þjóða.
Öll skilningarvit skerpast
og hvarvetna blasir eitt-
hvað áður óþekkt við. Þó
ekki sé staldrað lengi við
snýr maður aftur heim
undir áhrifum sem renna
kannski aldrei af manni.
Þó Japan hafí orðið fyrir
gífurlegum vestrænum
áhrifum og þó við séum
með japönsk tæki og tól
allt í kringum okkur hér á
íslandi sem víða annars
staðar þá má glöggt finna
og sjá þegar komið er til
landsins að undir liggur heill-
andi og sterk ævagömul menn-
ing, gjörólík hinni vestrænu. Þessi
menning á mikil ítök í fólkinu og er
rryög tengd listum, handverki og trúarbrögð-
um. Trúarsiðir era sterkur þáttur í lífi manna
og þeir hafa verið svo útsjónarsamir að halla
sér að tveimur trúarbrögðum og blanda þeim
saman eftir hentugleika. Þar er um að ræða
Búddisma sem tengist mikið dauðanum og
framliðnum forfeðram og svo Shinto-trú sem
er fjölgyðistrú og meira notuð við hversdags-
legri og gleðilegri atburði í lífi fólks.
Mino-bær í Gifu-héraði er agnarlítill á jap-
anskan mælikvarða, með um það bil 25.000
íbúa. Hann er nokkurn veginn um miðbik
landsins á bökkum Nagara árinnar, í fjalllendi
sem sumir kalla japönsku alpana. Næsta stór-
borg heitir Nagoya en Ósaka og Kyoto era
ekki langt undan. Mörg hús frá Edo tímabil-
inu (17. og 18. öld) standa enn og setja mikinn
svip á bæinn. íbúar Mino era kapítuli út af
fyrir sig. Vinsemd og greiðvikni era mjög
áberandi þættir og gestrisnin næstum yfír-
þyrmandi. Allir vildu allt fyrir mig gera. Vest-
rænt fólk er hér sjaldséð og því getur svo far-
ið ef nægileg aðgát er ekki viðhöfð að maður
fari að halda sig vera eitthvað merkilegan. En
ég komst mjög fljótt yfir það því allt sem í
kringum mig var reyndist svo miklu merki-
legra. Ég held það hafi verið mikil heppni að
fá að vera í þessum litla fjallabæ frekar en í
einhverri stórborginni og að þar hafi ég upp-
lifað japanskara Japan en ella.
Pappírsgerðin
Japanir hafa stundað pappírsgerð í meira
en 13 aldir og gera enn. Pappír er gerður um
allt landið allt frá Hokkaido i norðri til Ok-
inawa í suðri. Tíu hérað era afkastamest á
þessu sviði og er Gifuhérað eitt þeirra. Aður
fyrr var hvert heimili með sína pappírsgerð
og þá vann hver fjölskylda allt ferlið, frá upp-
skera plantnanna sem notaðar eru og til end-
anlegrar arkagerðar.
Japanskur handgerður pappír, eða washi
eins og hann heitir á japönsku, er einstakur
og ólíkur vestrænum handgerðum pappír.
Hann er einstakur fyrir það hvað hann er
þunnur, áferðarfallegur og sterkur. Japanir
fóra að nota pappír mörgum öldum áður en
Evrópumenn heyrðu á hann minnst. Um það
leyti sem Gutenberg var að prenta biblíuna
sína á fyrsta vestræna pappírinn einhvem
grandvallarmunur á að í staðinn fyrir að hafa
net í rammanum, nota Japanir fíngerða
bambusmottu sem kallast su. Þessar mottur
era mjög viðkvæmar og dýrmætar. Mér var
sagt að nú væri aðeins ein gömul kona ein-
hvers staðar í landinu sem kynni að vefa þær.
Það fylgdi þó sögunni að nokkrir af yngri
kynslóðum væra að læra listina. Rammanum
er nú dýft ofan í blönduna og trefjamar setj-
ast á þessa bambusmottu. Við vestræna papp-
írsgerð er rammanum aðeins dýft einu sinni í
blönduna og situr þá eftir lag á netinu sem er
þurrkað og það verður að pappírsörk. Við
gerð washi er rammanum dýft mörgum sinn-
um í fyrir hverja örk. Hann er hreyfður í
hvert skipti fram og aftur og til hægri og
vinstri með hægum og jöfnum hreyfingum
svo trefjamar setjist jafnt yfir alla
bambusmottuna. Upplausninni er skvett úr
áður en aftur er dýft í. Taktur hreyfinganna
og hljóðið sem heyrist í blöndunni skiptir máli
og yfirleitt þurfa allar hreyfingar að vera hár-
réttar til að vel takist til. Þannig myndast
smám saman lag af trefjum og útkoman verð-
ur örþunn pappírsörk þar sem mótar fyrir
rákum eftir bambusstrá mottunnar. Þrátt fyr-
ir það hvað arkimar era þunnar er pappírinn
níðsterkur og erfitt að rífa hann.
Síðan era arkimar gerðar hver á fætur
annarri og lagðar hver ofan
á aðra þar til kominn er
góður bunki. Þær era svo
settar í pressu í um það
bil sólarhring. Eftir það
eru arkirnar aðskildar
og breitt úr þeim til
þerris. Aður fyrr voru
þær breiddar á tréplöt-
ur og þeim stillt út í sól-
ina en núna eru einnig
notaðar stórar raf- eða
gufuhitaðar plötur til
að þurrka pappírsark-
irnar. Og þá er ham-
ingjustundin loks upp-
rannin eftir mikla vinnu
og erfiði. Yndislegur og
fallegur pappír bíður eftir því
að verða notaður.
Ég fylgdist grannt með pappírsgerð-
inni og las mikið um hana. Einnig var mér
leiðbeint við að búa til nokkrar arkir sjálf og
þótti mér það vandasamt verk. En verkefni
mitt í Mino var þó aðallega að nota þennan
fína, japanska pappír í myndverk. Ég gat því
valið mér alls konar pappír til að vinna með.
Eftir að hafa fylgst með því vandasama og
flókna ferli sem liggur að baki hverri örk er
hætta á að lotningin fyrir efninu verði svo
mikil að það hefti mann í að nota hann. En ég
sigraðist smám saman á því og gerði ýmiss
konar tilraunir með pappírinn. Ég bjó til
bækur, vatnslitaði, klippti, saumaði, reif, límdi
og ég prófaði olíuliti á hann svo eitthvað sé
nefnt. Afraksturinn af vinnu minn skildi ég
mestan eftir í Mino og í marsmánuði verður
haldin sýning í Pappírssafninu þar á mínum
verkum og fimm annarra myndlistarmanna
sem einnig tóku þátt í þessu prógrammi.
Með hráan fisk á takteinum
Matur er mannsins megin og ég get ekki
stillt mig um að minnast á máltíðimar í Japan
sem vora talsvert frábragðnar því sem ég er
vön. Þær vora líka einn af merkilegu þáttun-
um í þessari ferð. Að liggja á hnjánum við
borð og snæða með prjónum er íslendingi
ekki tamt, en mesta furða hvað það lærist
fljótt. Mér datt í hug við eina máltíðina að
þessir prjónar, sem heita reyndar hashi á
japönsku, gætu kallast takteinar á íslensku.
Kem hér með þeirri hugmynd á framfæri.
Maturinn sem var á boðstólum var afskaplega
framandi og stöðugt birtust áður óþekktir
réttir. Fjölbreytt úrval af fiski var á borðum
og var hann oftast hrár. Sumar tegundirnar
bar ég kennsl á, til dæmis kolkrabba, bæði í
munnbitastærð og risastóra skorna í smábita.
Þar var líka hrár túnfiskur, lax og rækjur,
laxahrogn, síldarhrogn - og íslensk loðna!
Fyrir nú utan allar þær fjölmörgu tegundir
sem ég kann ekki að nefna og hef aldrei séð
áður. Máltíðimar áttu það nær allar sameig-
inlegt að vera afskaplega fallegar fyrir augað.
Framreiddar í litlum bitum svo þægilegt sé að
borða þær með prjónunum. Mikið var etið af
sjávargróðri, þangi, sölvum og ýmsu sem ég
kann ekki að nefna. Það gekk maður undir
manns hönd að kenna mér að borða núðlur
með prjónum og sötra hátt um leið. Af mörgu
FLUGDREKI.
tíma á 15. öld höfðu Japanir notað sinn pappír
allt frá 7. öld til ýmissa nota. Hann var auðvit-
að notaður í bækur og til að skrifa og teikna á,
en líka í ljósker, regnhlífar, veggi og föt svo
eitthvað sé nefnt. Hann var líka mikið notaður
í tengslum við Búddismann því hluti af þeirri
dýrkun mun vera fólginn í því að skrifa upp
helga texta. Sagan segir að það sé meira að
segja hægt að drepa mann með þessum papp-
ír, en það mun í stuttu máli gert þannig að
blautur pappír er lagður yfir vit sofandi fórn-
arlambs og því síðan haldið fóstu. Pappírinn
leggst þétt að vitum mannsins, hann nær ekki
andanum og leikurinn endar með því að hann
kafnar. Þetta las ég í bók en hef ekki reynt
það sjálf. Ég held ég láti það alveg eiga sig.
í pappírsgerðina era aðallega notaðar þrjár
trjátegundir, kozo, gampi og mitsumata. í
Mino-pappírinn er kozo mest notað. Kozo-
plantan vex villt viða í Japan. í desember og
janúar er uppskeratíminn. Þá era greinarnar
skomar og þeim safnað saman í knippi. Þær
era svo látnar vera í gufu um stund til að losa
börkinn frá. Það er hvítur innri börkur sem er
hið mikilvæga efni jurtarinnar. Þegar berkin-
um hefur verið flett af greinunum er dökkur
ytri börkurinn skafinn af. Ljósu trefjarnar
þarf nú að hreinsa. Það er gert með því að
sjóða þær fyrst og þvo efnið síðan vandlega í
köldu rennandi vatni. Hreint vatn er algjör
forsenda þess að hægt sé að hreinsa trefjarn-
ar nægilega vel eða stunda pappírsgerð yfir-
leitt. Þetta er erfíðisvinna og ég sá kengbogn-
ar gamlar konur liggjandi á hnjánum við að
hreinsa trefjamar ofan í köldu vatni. Þær
þurftu að plokka hverja einustu aðskotaörðu
burt svo afgangurinn yrði tandurhreinn.
Næsta stig er að berja trefjarnar með þar til
gerðum tréhamri til að merja þær og ná þeim
í sundur. Við þetta verk er líka hægt að nota
sérstaka vél sem ýmist er handsnúið eða knú-
in rafmagni. Eftir þennan baming er komið
að því að blanda vatni saman við trefjamar og
auk þess efni sem er unnið úr rót plöntunnar
tororo-aoi. Þetta efni sem kallast neri, er afar
mikilvægt og á stóran þátt í að gera japansk-
an pappír svo sérstakan. Það gerir blönduna
svolítið seigfljótandi og kemur í veg fyrir að
trefjamar setjist eða safnist í kekki. Þetta er
einhvers konar bindiefni og gerir pappírinn
enn sterkari.
Nú er komið að því að búa til arkir úr þess-
ari blöndu. Við það era notaðir rammar eins
og við vestræna pappírsgerð en þó er sá
1 4 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998