Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Page 4

11
mi
WK -rrmmmir
HMi
FYRSTI landnemahópurinn kemur til Sarnia í Ontario 25. sept. 1875. Teikningin er fréttamynd úr Canadian lllustrated News. Fólkið er komið á
þennan áfangastað með lest og framundan er sigling með gufuskipinu Ontario til Duluth.
DEILUR MAGNAST
UM VESTURFERÐIR
EFTIR BJÖRGVIN SIGURÐSSON
Eftir að Vesturheimsferðir höfóu náð hámarki 1887
þegar nærri 2000 Islendingar fluttu vestur, mögnuðust
deilur hér á landi sem risu hæst í bæklingum Benedikts
Gröndal skálds og Jóns Olafssonar, sem einnig var
skáld, en ritstjóri og alþingismaður að auki. Reiknaði
Gröndal tapaðan mannauð á þrælaverði uppá 8 millj-
ónir króna, en Jón var svo stóryrtur í sínum bæklingi að
málaferli risu og fleiri bæklingar sáu dagsins Ijós.
NÍUNDI áratugur 19. ald-
arinnar einkenndist fyrst
og fremst af tvennu: Hann
var blómatími vesturferð-
anna, en jafnframt tími
erfiðleika vegna kulda og
hafísa. Bæði þessi ein-
kenni náðu hámarki árið
1887. Fóðurskortur var mikili til sveita og bú-
fé féll. Árið var einnig mesta vesturfaraár frá
upphafi, en rétt tæplega 2000 íslendingar
héldu yfír hafið og hófu nýtt líf í Vesturheimi.
Hvort sem það var vegna kuldans eða ann-
arra orsaka þá var eins og margir íslendingar
hefðu skyndilega fengið nóg af utanferðunum
og mótmæli urðu kröftugri sem aldrei fyrr.
Gagnrýnin varð beittari og háværari og hæst
allra hafði Benedikt Gröndal. Hann ritaði og
gaf út bækling þar sem hann réðst harkalega
á vesturfarana, og skóf ekki af hlutunum. í
fyrsta sinn heyrðist alvarleg gagnrýni á
helstu röksemdir uphafsmannanna og leið-
toga þeirra. Munurinn á vesturförunum og
landnámsmönnunum sem fóru til íslands
forðum, var sá að forfeðurnir voru stórhöfð-
ingjar, en vesturfararnir „[bjláfátækir aum-
ingjar og sá lakasti skríll, þó einstaka efna-
maður hafi flækst með, þá er það svo lítið um
það að varla er nefnandi." Benedikt var sár
yfir að missa þennan mikla fjölda fólks úr
landi þrátt fyrir að „allir þessir menn geta
ekki skoðast öðruvísi en sem uppgjafahræður,
sem hafa lagt árar í bát og yfirgefa þá sem
berjast fyrir frelsi og fósturjörð.“ Skýringin á
reiði Gröndals átti sér þó einnig efnalegar
ástæður. Hann sá mjög eftir þeim peningum
sem töpuðust. Honum reiknaðist til að ís-
lenskir vesturfarar væru búnir að borga um
300 þúsund krónur í fargjöld og svo reiknaði
hann út það tap sem landið varð fyrir í formi
mannauðs. Við þá útreikninga notaði hann
tölur um verð þræla, bæði í Rómarveldi og
Ameríku, með þessari aðferð komst hann að
því að um 8 milijónir króna hefðu tapast.
Jón Olafsson alþingismaður og einlægur
stuðningsmaður vesturferðanna svaraði
Gröndal í öðrum bæklingi. Hann benti á að ef
allir vesturfarar væru slíkur skríll og engum
til gagns væri til lítils að reikna út verðmæti
þeirra, enda mun sá sem ekkert gagn gerir
vera lítils virði. Jón benti Gröndal einnig á að
Vestur-íslendingar hefðu gegnum árin sent
mikið fé heim til ættingja svo reikningskúnst-
ir Benedikts gátu víst ekki talist raunhæfar.
En Gröndal hafði ekki hellt öllu úr skálum
reiði sinnar, því að hann taldi, eins og margir
á undan honum, að lítið vit væri í að flytjast
til Vesturheims. Hann afgreiddi óánægju
vesturfara með stjórnmálaástandið á sama
hátt. „Þeir hafa enga hugmynd um pólitík,
hvorki stjórn né óstjórn. Enn fremur vantar
þá alla föðurlandsást." A hverju ári bárust til
JÓN Ólafsson alþingismaður og einlægur
stuðningsmaður vesturferðanna svaraði
Gröndal í öðrum bæklingi.
íslands ógrynni bréfa frá Vestur-íslending-
um sem flest lýstu jákvæðri reynslu þeirra.
Þetta féll að vonum illa að hugmyndum Grön-
dals, en hann hafði þó svar við því. „Það er
sumpart meðalagentarnir og þeirra liðar,
sem fá einhverja til að skrifa bréfin, kannske
fyrir þóknun, sumpart eru þessir menn sjálfir
hrifnir út af því að hafa ekki drepist alveg og
þykir nú allt gott sem þeir hræktu að á ís-
landi, sumpart eru þeir fengnir til þess af
þeim íslendingum sem þegar eru farnir, til
þess að auka »félagið«. í stuttu máli: Allir
Vestur-íslendingar lugu að ættingjum og vin-
um annað hvort fyrir borgun frá umboðs-
mönnunum, eða vegna þess að þeir höfðu
gleymt hversu gott var á íslandi, nú eða bara
af tómri ilikvittni því að þeir vildu fleiri til sín
í eymdina.
Forystumönnum vesturferðanna féll allur
ketill í eld og Sigfús Eymundsson umboðs-
maður kærði Gröndal fyrir meiðyrði, enda
fannst honum ómaklega að umboðsmönnun-
um vegið. Sigfús vann málið fyrir Landsyfir-
rétti og var Gröndal dæmdur til að greiða 60
króna sekt eða sæta 15 daga varðhaldi, ásamt
því sem ummæli hans voru dæmd dauð og
ómerk.
Skrif Gröndals eru hlaðin þjóðernislegum
rökum og má segja að hann láti tilfinningarn-
ar bera sig ofurliði þegar að hann tekur
meinta þjóðarheill fram fyrh' frelsi einstak-
lingsins til að velja sér örlög. Jón Olafsson
nýtti sér þetta í andsvari sínu. Hann benti á
að margar sjálfstæðishetjurnar, svo sem Kon-
ráð Gíslason og Jón Sigurðsson, höfðu búið
nær alla sína starfsævi í Danmörku og ekki
voru þeir neitt minni þjóðernissinnar fyrir
vikið. Hvað er að því að lifa þar sem hverjum
og einum vegnar best, spurði Jón. Þrátt fyrir
að hann hafi haldið á lofti rétti einstaklingsins
þá var bæklingur Jóns þó öfgakenndur og gíf-
uryrtur eins og hans var vani. Meiri að segja
Gröndal blöskraði. Hann kærði Jón fyrir
meiðyrði og vann málið. Landsyfirrétturinn
taldi Jón hafa verið öliu dónalegri en Gröndal
áður, að hann þurfti að greiða 400 króna sekt
eða sitja 120 daga í varðhaldi. Jón varðist með
kjafti og klóm og kærði líka, en Gröndal var
sýknaður af kæra Jóns.
Benedikt hafði þó ekki sagt sitt síðasta orð
þrátt fyrir sigur fyrir Landsyfirréttinum
heldur gaf hann út framhaldsbækling sem bar
heitið Enn um Vesturheimsferðir. í því riti
hafði mesta æðið runnið af höfundinum, því
hann fjallaði þar á öllu málefnalegi-i hátt um
Ameríku. Raunar benti Gröndal réttilega á að
erfiðleikar landnemanna væru miklir. Þá
vantaði öll áhöld og tæki til að rækta þessar
milljónir fermflna. Gilti þá einu hvort mönn-
um væri gefið landið eða ekki, ómögulegt
væri að hafa af því arð. „Maður yrkir ekki
túnglið, maðui' horfir á það, það hjálpar ekk-
ert þó manni sé gefið það.“ Pólitík og siðferð-
ismál voru einnig í mesta ólestri að mati
Benedikts. Frelsið var kannski til staðar á
pappírnum, en í raun var það keypt og selt
eins og hver annar vamingur. Réttarkerfið
var meingallað. Málum var frestað uns þau
lognuðust út af og morðingjar sluppu við refs-
ingu sína. Allur almenningur bar vopn, jafnvel
skólabörn. Sem fyrr hafði Gröndal þó mestar
áhyggjur af amerískri menningu og þjóðerni
þeirra íslendinga sem þangað fóru.
Umboðsmenn erlendra skipafélaga, svo-
kallaðir vesturfara:agentar, sáu um og skipu-
lögðu allar ferðir íslendinga til Vesturheims
og réðst Gröndal harkaiega að þeim. Þeir
voru svindlarar sem tóku peninga af bláfá-
tæku og klæðalitlu fólki. Skýrasta dæmið um
vesturferðavitleysuna var sú staðreynd að
umboðsmennirnir vildu ekki fara til Ameríku.
Þeir sátu á gullnámunni íslandi og fitnuðu,
„en þessir aumingjar, sem eru vörurnar í
þessari nýstofnuðu manna-verzlun, gefa sinn
síðasta skildíng til þess að komast héðan og
hverfa."
Aldrei þessu vant stóðu blöðin nú með
Vesturheimsförum og fannst greinilega nóg
um heiftina í Gröndal. ísafold birti greinar
undir fyrirsögninni „Gröndalskt frumhlaup og
Vesturheimsferðamálið", þar sem Benedikt
var gagnrýndur. Blaðið minnti á að einstak-
lingsfrelsi ætti að vera undirstaða samfélags-
ins. Um ásakanir á hendur umboðsmönnunum
hafði blaðið þetta að segja: „Auðvitað eru
þessar árásir ekki annað en góðgjarnlegur
heilaspuni hans, enda mundu þeir herrar ekki
þurfa hans varnar við eða hirða um hann, þótt
þeir væru áreittir.“
Oánægja með framkvæmd og aukna ásókn
til Vesturheims kom einnig fram á þinginu.
Það vildi herða reglumar enn frekar til að
verja rétt útflytjenda en nokkur misbrestur
var á að umboðsmennirnir gætu tryggt út-
flytjendum far. Það kom því fyrir að fólk væri
búið að selja eigur sínar en komst ekki af
landi brott.
Eftir snarpar umræður voru lögin sam-
þykkt árið 1889 og var þeim ætlað að koma í
veg fyrir að sakamenn eða skuldarar strykju
til Ameríku. Það má segja að aðgerðir þings-
ins hafi verið upphafið að allsherjar árásum á
umboðsmennina. Blöðin tóku að birta frá-
sagnir af svikum þeirra og illri meðferð á
vesturförum.
Sigmundur Guðmundsson umboðsmaður
Anchor-línunnar reyndi að verja sig en ekkert
megnaði að lægja óánægjuölduna. Hugmynd-
ir um að bjóða út ferðirnar til að lækka far-
gjaldið komu upp og almenn óánægja magn-
aðist.
Hvort sem aukin andstaða og umfjöllun um
vesturferðirnar höfðu áhrif þá er ljóst að
mjög dró úr straumnum eftir útflutningsárið
mikla 1887. Kanadamenn vildu taka á móti
sem allra flestum innflytjendum og þegar dró
úr eftirspurninni brugðust stjórnvöld vestra
hart við. Fargjöld voru lækkuð mikið, eða nið-
ur í 120 krónur sem var um helmingur þess
verðs sem verið hafði fram yfir 1883. Þá lán-
uðu þau fátækasta fólkinu fyrir farinu og lof-
uðu þeim vesturförum sem festu sér ábýlis-
jörð innan sex mánaða peningagreiðslum. Til
að auka epn á þungann kostuðu Kanadamenn
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 14. MARZ1998