Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Blaðsíða 8

NORÐURHLÍÐAR Eyrarfjalls séðar úr Eyrarodda. Lengst til vinstri sést í fjallið Klakk. Þar næst er Eyrarhyrna og Kórklettur framan í fjallinu, en
yfir ber Steinahlíðarhaus og lengst til hægri eru Strákar. Undir fjallinu sjást bæjarhúsin á Hallbjarnareyri.
GULLHÓLL. Á honum norðanverðum er jarðrask þar sem gripahús stóðu til skamms tíma. Á miðri mynd er Kórklettur í fjallinu og Sneiðings-
gata hægra megin klettanna.
ÚR EYRARPLÁSSI I
ENGINN SKYLDI
GRAFA í GULLHÓL
EFTIR JÓN PÉTURSSON
Eyrarpláss er á undirlendi norðanundir Eyrarfjalli. Þar
er nú fátt sem minnir á horfið mannlíf en höfundurinn,
sem ólst [ 3ar upp, minnist ekki síst hins dularfulla: foss-
búanna, dysjarinnar sunnan við Kórkletta, álfabyggðar
í Grásteini og Gullhóls á Efri-Hallbjarnareyri.
r
IEyrarsveit á nesi því er gengur norður
úr aðalfjallgarði Snæfellsness og
myndar Kolgrafarfjörð að austan en
Grundarfjörð að vestan, rísa tvö ein-
stök fjöll. Klakkur sunnar en Eyrar-
fjall norðar. Bæði eru fjöll þessi
ævafornar eldstöðvar, liðlega 350 m á
hæð og tengjast með hæðardragi sem
hallar til austurs og nefnist Bárarháls.
Norðanundir Eyrarfjallinu er nokkuð und-
irlendi og heitir það Eyrarpláss, mjög spillt af
sjávargangi á umliðnum öldum, sérstaklega
Grundarfjarðarmegin enda liggur það vel fyr-
ir vestan- og norðvestanöldunni sem kemur
úr mynni Breiðafjarðar, óbrotin frá opnu hafi.
Þar sem landið nær lengst í austur við
Kolgrafarfjörð kemur það saman í lágum
klettahöfða, Eyrarodda, og myndar eyri, en
eftir henni heitir sveitin og ein merkasta saga
íslendinga er kennd við þá sem byggðu þessa
Eyri, Eyrbyggja.
Vígvélar landbúnaðarins, traktorinn og
skurðgrafan, að viðbættri vegagerðinni hafa
umbreytt svip landsins og máð út spor kyn-
slóðanna á þessu svæði sem og annarsstaðar
og hefur þá lítt verið hirt um hverju sé rutt úr
vegi eða yfir mokað. Landið skal þurrkast og
landið skal sléttast. Ennþá finnast þama
minjar um löngu horfið mannlíf allt frá land-
námsöld. Eru þær mestar við Kolgrafarfjörð-
inn og í og við fyrrnefndan Eyrarodda. Þarna
er landið mjög vel fallið til ræktunar, þurrt og
sléttlent og bíður þess að verða umbylt og
tætt sundur. Verður þá ef að líkum lætur ekki
sneitt hjá þúst eða fornri hleðslu.
Fyrir þann eða þá sem ólust upp í Eyrar-
plássi fyrir 1950 verður einna mesta breyting-
in að horfa nú yfir vel ræktuð tún og valllend-
isgrundir þar sem áður voru mýrarflákar með
kviksyndis keldum, dýjum og pyttum að við-
bættum mógröfum. Svæði sem víða var illt yf-
irferðar bæði fyrir menn og skepnur. Mýri
þessi var vegna vatnsaga úr Eyrarfjallinu og
frá uppsprettum við fjallsræturnar en hafði
ekki framrás nema að litlu leyti vegna sjávar-
kambsins sem er hærri en landið fyrir innan.
Samfelldust var mýrin framan við Eyrarfjall-
ið og skipti Eyrarplássinu í tvennt í byggðirn-
ar uppi við fjallið og þeirra bæja er stóðu á
þurrlendisræmu við sjóinn.
Bændunum í EyrarpJássi var engin eftirsjá
í mýrinni, en annað er með ýmsar tegundir
fugla sem misst hafa kjörlendi sitt og veiði-
svæði. Þá er gróður og smádýralíf fátækara
eftir.
Til eru þeir sem enn geyma með sér minn-
ingar frá bernskudögum um ævintýr er gerð-
ust á mýrarflákum þessum. Minningar um
veiðiskap og slark í mógröfum og keldum.
Heimur sem stöðugt gaf ungu auga tilefni til
rannsóknar eða aðdáunar. Heimur athafnalífs
og strits við töku mós og heyöflun. Þá verða
þeim lengi minnisstæð vetrarkvöldin sem
voru að leik á ísþaktri mýrinni þá er tungl bar
fullt yfir Kórkletta og álfar áttu enn byggð í
Eyrarstöpum. Mýrlendi þetta náði austast
nokkuð inn fyrir túnið á Hallbjarnareyri þar
sem taka við valllendismóar og holt.
Heitir þar Kringlumýri og var aðalmótak
Eyrarbænda. Þarna var mórinn harður og
svartur og þótti hið besta eldsneyti. _ Fyrir
neðan Eyrarbæinn var Eyrarveitan. Ágætis
slægjuland og nokkuð þurrt. Yfir veituna og
niður sjávarkambinn lá upphlaðinn vegur,
kallaður Göngugarður. Meira mannvirki en
nafnið bendir til því vel mátti fara um hann
með kerru, sem og var gert til aðdrátta frá
sjónum.
Þá tók við mógrafarsvæði bæjanna í Eyrar-
plássi fyrir ofan býlið Nýjubúð og var mórinn
að mestu þurrkaður á holti sem hét Her-
mannsholt. Holt þetta er nú horfið og komið í
vegarstæði um plássið. Á tímum rútuferðanna
fram í Eyrarpláss var þeirra endastöð og
snúningsstaður á Hermannsholti.
Þá kom Naustaflóinn, votlendur með slæm-
um keldum þar sem fé tapaðist í árlega.
Gegnum flóann rann Naustalækurinn að
miklu leyti neðanjarðar en þó með götum í
jarðveginum ofan á honum sem gátu verið
varasöm. Lækur þessi endaði í litlu hópi við
sjávarkambinn fyrir ofan Naustaklett sem
þar er í fjörunni. Áll og silungur gekk í lækinn
og var það mikil skemmtun að taka hann með
höndunum og vildi þá ganga á ýmsu.
Næst tók við Skallabúðaflóinn fyrir ofan
bæinn Skallabúðir, grösugur og eftirsótt
slægjuland enda mikið kríuvarp sem gaf góð-
an áburð. Uppi í fjallinu, upp við fjallsbrúnina
eru tveir einstakir klettadrangar með stuttu
millibili, mikil og fögur náttúrusmíð og heita
Strákar. Drangar þessir eru um 40-50 m háir
og er austari drangurinn nokkuð hærri og
reistari. Sjást þeir víða að og hafa verið mið
sjómanna á grunnslóð við sunnanverðan
Breiðafjörð um aldir. Sú sögn er til, að þá er
sjö bræður búa samtímis á Skallabúðum
munu Strákarnir steypast niður fjallsskrið-
umar og flóann og eyða bænum. Vestast á
mýrinni var Vatnabúðaflóinn og var hann
langblautastur. Stóðu sláttumenn og rakstr-
arkonur oft á tíðum í vatni upp að hné við
heyskapinn. Á sléttum bala hjá litlum læk
sem þama kemur niður brekkurnar var heyið
borið á og látið renna úr því mesta vatnið áð-
ur en það var bundið og reitt heim á tún og
full þurrkað.
I læk þessum rétt ofantil við núverandi
vegarstæði var smá fossmyndun er hét
Brekknendi, en hefur nú verið brotinn niður
af vegagerðinni og er hoi’finn með öllu. Við
Brekknenda var reimt og stóð fólki stuggur af
staðnum allt fram á þennan dag. Gamli vegar-
slóðinn lá fast upp að fossinum svo ferðamenn
áttu mjög óhægt með að forðast staðinn.
Draugur þessi eða fossbúi var í karlmanns-
mynd og átti til að sækja á fólk sérstaklega
þegar það var þarna eitt á ferð og jafnvel elta
það langa leið.
I dimmu haustveðri og komið nærri mið-
nætti fyrir ekkert mörgum árum áttu tveir
Eyrsveitungar leið þarna um. Annar á leið inn
í Eyrarpláss en hinn úteftir. Þannig vildi til að
leiðir þeirra mættust við Brekknenda. Sá sem
var á inneftirleið, Sigurður Stefánsson, var
heljarmenni að burðum á sínum yngri árum,
víkingslundaður og hafði oft á orði að sig
langaði að hitta drauginn og myndi hann þá
ekki renna undan. Hinn var Guðmundur Guð-
mundsson bóndi á Hallbjarnareyri, lágur
maður og grannvaxinn. Báðir voru vissir um
að þar væri draugurinn er þeir sáu grilla hvor
í annan þar sem þeir fetuðu sig áfram á veg-
arslóðanum við fossinn.
Að Guðmundi sótti máttleysi við sýnina, en
Sigurður sem nú fékk sitt langþráða tækifæri,
óð þegar að Guðmundi, þreif hanu á loft og
hugðist færa hann niður í götuna af því afli að
viðskipti þeirra draugsins yrðu ekki fleiri en í
þetta eina sinn. En í því er Guðmundur svífur
til himins í heljar höndum Sigurðar rekur
hann upp mikið óp og fyrir mikla mildi þekkir
Sigurður röddina og rennur af honum ber-
serksgangurinn svo lending Guðmundar verð-
ur miklu mun mýkri en til stóð. Verður þarna
við fossinn í náttmyrkrinu og þjóðtrúnni feg-
insamlegur fundur tveggja vina.
Annar fossbúi öllu meinlausari var við foss í
Kálfadalslæk uppi á Eyrarfjalli þar sem koma
saman Kálfadalur og Villingadalur en hann er
gígur Eyrarfjalls, gróðurlaus með bröttum
skriðum og á lækurinn upptök sín í honum. í
brekkunum við fossinn, sem er nokkuð hár og
aflíðandi, eru góð berjalönd og því voru það
einkum börn við berjatínslu sem urðu fossbú-
ans vör. Sögðu hann gráklæddan og vera
huldumann.
Meiri ógn stóð af dys nokkru sunnan Kór-
kletta, sem er klettabelti norðan og framaní
Eyrarfjallinu þar sem verður skarð í fjallið
milli Eyrarhyrnu og háfjallakambsins. Tveir
götuslóðar liggja úr skarðinu hvor sínu megin
klettanna og niður á brekkurnar við fjallsræt-
umar, Skarðsgata austar en Sneiðingsgata að
vestan og er hún mun greiðfærari og oftast
farin. Dys þessi er yfir smala frá Hallbjarnar-
eyri en hann hafði lent í illdeilum og átökum
við starfsbróður sinn, smalann frá Þórdísar-
stöðum, út af landamerkjum bæjanna en lönd
bæjanna koma saman á Báruhálsi þar sem
heitir Vatnamýri og til fjallsins í norður. Á
Vatnamýri var stundum heyjað í grasleysisár-
um, seinast 1917 og 1918. Báðir lágu dauðir
eftir átökin og er Þórdísarsmalinn heygður í
norðurhlíðum Klakks. Tvö vötn eru þarna á
hálsinum milli Eyrarfjallsins og Klakks. Bár-
arvatn vestar og úr því fellur Bárará. Að-
rennsli í Bárarvatnið kemur eftir gljúfri og
giljum sem skerast inn í hlíðar Klakks norð-
anvert og nefnast Draugagil. Þar uppaf, upp á
fjallinu er lítil en hyldjúp tjörn, líklega forn
gýgur. Tjörn þessi er fræg fyrir óskasteina
sem þar fljóta upp á Jónsmessunótt eins og
segir í þjóðsögum. Eyrarvatnið er austar og
fellur Hjarðarbólsá úr því, en hún er landa-
merki milli Hallbjamareyrar og Hjarðarbóls.
Veiði er í vötnum þessum þótt lítil séu, nánast
tjarnir, og var hægt að fá nokkra veiði í Eyr-
arvatninu því sjóbirtingur nær að ganga í það
hindrunarlaust.
Hvað sem líður sannleiksgildi sagnarinnar
um smalana, en skýring verður að vera á
dysjunum, þá hafa átt sér stað landamerkja-
deilur milli fyrrnefndra bæja þó þær hafi ekki
verið mannskæðar nema í þetta eina sinn, því
víst er að á seinustu öld var samankominn
hópur manna á hálsinum með þáverandi
sýslumann Snæfellinga í fararbroddi að setja
niður deilur manna um landamerki bæjanna
Hallbjarnareyrar, Þórdísarstaða, Arnarhóls
og Hjarðarbóls, en lönd allra þessara jarða
koma saman á þessu svæði. Þarna er grösugt
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. MARZ 1998