Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1998, Blaðsíða 4
UM PREDIKANIR SIGURBJARNAR EINARSSONAR I HALLGRIMSKIRKJU
LEIFTRANDI OG LIST-
RÆNN KENNIMAÐUR
EFTIR SIGURÐ ÁRNA ÞÓRÐARSON
Vegna gerðar, máls, ritháttar og efnisinntaks hafa
predikanir Sigurbjarnar ríkulegt listrænt gildi. Þær eru
trúarleg tónlist og trúarleg myndlist, engu síður en trú-
arlegar bókmenntir. Þessar ræður eru myndrænar, þó
ekki myndskreyttar (dví oær eru ekki skraut eða gylling.
PORTRET af Sigurbirni Einarssyni eftir Jóhannes S. Kjarval. Túsk á brúnan pappír.
Myndina gerði listamaðurinn 1950 og gaf hana Sigurbirni.
að var lítill kútur austur í Með-
allandi á tíð fyrri heimsstyrjald-
ar. Börn af nokkrum bæjum
höfðu öslað yfir svakka og mýri
og safnast saman til leikja. I
miðjum klíðum kvaddi snáðinn
sér hljóðs, skýrði hópnum frá
því að hann ætlaði að vera
prestur þau hin skyldu koma sér fyrir sem
söfnuður. Síðan klifraði hann upp á stóra
þúfu, lét prestslega og virðulega, ræskti sig
og hóf tölu. Leikfélagarnir voru næsta úts-
legnir af þessari skyndilegu breytingu óláta-
belgsins og viðsnúningi gleðilátanna. Þau
áttu hálferfitt með sig í þessari mýrarkirkju
og að verða að lúta valdi þessa sjálfskipaða
smáprests. En ræðan hans var furðugóð. „Já,
hann byrjaði snemma að predika fyrir okk-
ur,“ sagði Lauga á Strönd um vin sinn, Sigur-
björn Einarsson.
Predikunarferill
Ungi þúfuklerkurinn átti eftir að ösla mýri
og fara um lífskeldur á leið áratuganna. En
hann varð prestur, eftir námsferil heima og
erlendis. Sigurbjöm Einarsson varð prestur í
Breiðabólstaðarprestakalli á Skógaströnd
1938 og var þar í um tvö ár og fór síðan til
þjónustu Hallgrímskirkjusafnaðar frá upp-
hafi árs 1941. Háskólakennslu, meðfram
prestsstörfum, stundaði hann frá 1942-44 og
eingöngu frá 1945 allt þar til er hann varð
biskup árið 1959. Nokkrir prestar og sóknar-
fólk Sigurbjarnar vissu um gáfu hans sem
predikara þegar á prestsskaparárunum vest-
ur við Breiðafjörð. Hafi einhverjir efast um
kennimannshæfnina voru þeir hinir sömu
ekki í vafa um ritsnilli hans með birtingu
bóka og greina frá og með árinu 1940. Eg vil
sérstaklega halda á loft ritsmíðinni „Við orf
og altari“ frá 1939 (birt 1940), sem er meðal
textadjásna þessarar aldar.1 Eftir að Sigur-
björn varð prestur í Reykjavík komu margir í
salarkynni Austurbæjarskóla til að hlýða á
hinn leiftrandi kennimann. Þá varð Sigur-
björn kunnur sem predikari. Sem háskóla-
kennari kom Sigurbjöm við í fleiri predikun-
arstólum en áður. Hann efldist sem alhliða
fræðari og hafði, þrátt fyrir allar ónæðis-
stundmnar, einnig næði til að kafa enn dýpra,
en honum hefði verið mögulegt sem bæjar-
presti í miklum önnum. Fyrirlesarinn, út-
varpspredikarinn og háskólamaðurinn náði
margra eyrum, en sem biskup var honum
tekið með opnum örmum af meiri hluta þjóð-
arinnar. Sem biskup var hann ekki síst kunn-
ur sem afburða kennimaður. Gilti einu hvaða
flokk menn fylltu eða hvar menn stóðu. Sem
slíkur breytti hann viðhorfum margra til
kirkjunnar.
Bókaútgáfa
Mönnum er kunnugt um hversu afkasta-
mikill höfundur Sigurbjörn Einarsson hefur
verið. Bækur hans eru margar og um margs
konar efni. Ræðu- og hugvekjusöfn hans eru
fleiri en annarra presta íslensku kirkjunnar -
og líklega frá upphafi. Sammála munu flestir
um, sem nokkum tíma hafa heyrt Sigurbjöm
eða lesið bækur hans, að þær þjóna erindinu
um fögnuð. Bókum Sigurbjarnar verða ekki
gerð skil í stuttu máli og verður aðeins hugað
að því tímabili sem hann var tengdur Hall-
grímssöfnuði, fimmta áratugnum. Því tengj-
ast einkum tvö ræðusöfn: I nafni Guðs2 og
Meðan þín náð33 og greinasafnið Draumar
landsins, sem gefur hugmynd um skoðanir
Sigurbjarnar á hlutverki íslenskrar þjóðar,
menningu og trú. Meðan þín náð gefur ljósa
mynd af predikun hans í kirkju, en Draumar
landsins er fremur útlegging hans á stéttun-
um. Draumar landsins er áhugaverð bók og
kemur á óvart nú, þegar hún er dregin út úr
bókaskápnum fimm áratugum eftir útgáfu.
Þar er að heyra máttuga rödd í ólgu og sam-
félagi fimmta áratugarins. Þar er lykill að
skilningi þess, hvers vegna Sigurbjörn var
svo elskaður af mörgum, sem létu þjóðfélags-
mál til sín taka, en einnig hvers vegna hann
varð umdeildur. Þar er og skýring þess af
hverju margir vildu gera kennimanninn, Sig-
urbjörn, að alþingismanni. En væntanlega
hefði hann haft af því starfi minni hamingju
en ama, vanlíðan og erfiði. Islenska kirkjan
hefði og farið mikils á mis. Draumar landsins
er fremur ræða torgsins en predikunarstóls-
ins. Vert er að beina fólki til þessarar bókar,
því hún er vel guðfræðilega grundvölluð, með
klassískt mið varðandi réttlæti í samfélaginu
og er rismikil vörn fyrir íslenskt þjóðemi og
trúarlega þjóðernisvitund.
Hvernig predikað
Áður en hugað er að einkennum í prentuð-
um ræðum Sigurbjarnar Einarssonar, og þá
sérstaklega í Meðan þín náð, er ástæða til að
geta um ræðuhátt, stílbrögð og málfar, sem
er ærið og merkilegt skoðunarefni. Predikun-
arháttur hans er oftar en ekki tematísk
textaútlegging. Sigurbjörn dregur út eitt
meginstef eða stefjabúnt úr textanum, sem
hann gerir að aðalefni. Hann leyfir sér þó
aldrei ótrúmennsku við guðspjallið eða Bibl-
íutextann, heldur lyftir stefinu eða meginefni
með því að draga inn í ræðu sína önnur atriði
viðkomandi texta, svo það verður skýrara og
meitlaðra eftir því sem á predikunina líður.
Málefni hverrar predikunar eru mörg, og
hann leyfir sér að ræða samtíð sína, dægur-
mál, siðferðileg úrlausnarefni, höfuðkenning-
ar kristninnar o.s.frv. en aldrei þó þannig, að
rammi textans sé sprengdur eða týndur. Ofl-
ugur kennimaður sem Sigurbjörn gæti auð-
veldlega hafið sig til flugs frá texta, farið
mikinn í einhvers konar andlegu millilanda-
flugi. En það leyfir trúnaður hans við heim
Biblíunnar ekki. Predikanirnar eru engar til-
raunir með þanþol trúar eða tilheyrenda.
Þær eru biblíulegar. Þegar margt er sagt og
mikinn farið, sem er fremur einkenni en und-
antekning á þessum ræðum, þá er talað úr
heimi trúarinnar, glímunnar við Guð, úr
spekisafni og lífsreynslu eða kannski betur
sagt Guðsreynslu Ritningarinnar. En ef það
er hinn biblíulegi heimur, sem Sigurbjörn eys
af með fögnuði, þá er viðmælandinn nútíma-
maður tuttugustu aldar, með beyglur sínar, á
hraðaflótta undan sjálfum sér, skynsemi
sinni, samvisku, réttlætiskröfum, á flótta frá
Guði, sem allt hefur lagt í sölur fyrir þennan
gallagrip, manninn. Sigurbjörn færir hinn
biblíulega heim í samræðu við samtíma sinn,
heldur samtali árangursríku, vegna þess
hversu vel hann fótar sig í báðum heimum.
Hann hefur reynt sannleik þeirrar trúar, sem
Biblían tjáir, hann fylgir Jesú eftir, sem er
uppfylling hennar. Því verða predikanirnar
trúverðugar, fluttar af sannfæringu þess,
sem hefur verið höndlaður og því meinar
sjálfur allt sem sagt er.
Mál og myndir
Það, sem kitlar málunnendur og gefur
ræðunum bæði litaraft og mátt, era nýyrði,
hnyttni, meitlaðar setningar, hlý og kærleiks-
rík írónía og málsháttamálfar, sem gerir
þessa texta afar læsilega. „Heppinn hrappur
er alltaf borinn á gullstóli almenningsálitsins,
ef svikin eru aðeins nógu stórkostleg og
ósvífin.“4 „En ekki myndi neistinn sjást, ef
enginn væri eldur“ (124-25). „Þú getur verið
þjófur í leyndum hugans, þótt þú sért víta-
laus að lögum. Þú ert ekki barn Guðsríkis,
þótt þú sért boðlegur samfélagsþegn“ (178).
„Pólitíkusar nútímans eru allt eins slóttugir
og foringjalið Gyðinga forðum. Óvinurinn
lærir svo sem af reynslunni" (127). í predik-
un um kraftaverkið í Kana segir: „Hjónabönd
geta ekki síður bilað sakir óhófs en skorts"
(88). Og í anda allt annarra Kana segir hann:
„I Hollywood er sagt, að allt geti komið fyrir
- nema eitt: Þar er aldrei haldið silfurbrúð-
kaup“ (89). í umfjöllun um afstöðu til Jesú
(Lúk 11:14-28) afmarkar Sigurbjörn þrjá
hópa: í fyrsta lagi talar hann um hugsunar-
leysingja, í öðru lagi eru til andlegir lausingj-
ar og í þriðja lagi eru hatursmenn Jesú (117).
Ræðan er nærgöngul. Spurningarnar þyi'last
upp: Hver er ég, hver ert þú? Ertu hugsunar-
laus, lausamaður í andlegum efnum, á sífeld-
um hnotskóg eftir einhverju furðulegu og
óvenjulegu eða ertu hatursmaður Jesú?
Dýptarlestur textans vekur íhugun, sem
varðar hvern sæmilega óbrenglaðan mann. í
þessari ræðu segir Sigurbjörn fyrir munn
eins hóps manna: „Kristindómurinn er að
vísu góður, en ekki nógu góður, ekki eins og
hann ætti að vera. Það þarf að breyta honum.
Mannkyninu er þó alltaf að fara fram. Það
veit þó væntanlega eitthvað meira í dag um
líf og dauða, um Guð og mann, en þessi 2000
ára gamli „meistari" frá Nazaret og fákunn-
andi fylgismenn hans. Vér vitum þó líklega
eitthyað meira um synd og sekt, um ábyrgð
og alla aðstöðu manhsins í alheimi nú en t.d.
Marteinn Lúther, sem er dáinn fyrir 400 ár-
um. Oss sem þekkjum Darwin og Edison og
Einstein, hlustum á útvarp og ökum í bílum
og höfum fundið upp penicillin, oss hæfir
blátt áfram ekki, að Guð virði oss svo lítils að
bjóða upp á sama veg til hjálpræðis og mönn-
um, sem kunnu ekki einu sinni að bursta
tennurnar"! (121-22). En Sigurbjörn veit að:
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. APRÍL 1998