Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1998, Blaðsíða 5

ALLRAHEILAGRAMESSA Hallgrímskirkju 2/11 52, stendur skrifað neðst á þessari teikningu
eftir Magnús Jónsson prófessor. Predikaranum þótti prófessorinn heldur niðurlútur undir
predikuninni og hafði áhyggjur af honum. Eftir messuna kom í Ijós hversvegna Magnús hafði
grúft sig niður, en Sigurbjörn fékk að halda afrakstrinum.
„Keipóttur og illa artaður ki-akki fær aldrei
það, sem hann vill, hvað oft, sem honum er
fengið það, sem hann heimtar" (122). Það eru
víst orð að sönnu og þú kannast við það, ef þú
hefur reynt að fullnægja óskum hins ofalda.
Sigurbjörn minnir á, að mannshjartað er
svipað nú og fyrr, í gleði sinni, í synd og sælu,
í ást og hatri. Móðirinn lætur eins að barni
sínu, elskhuganum er líkt innanbrjósts og
fyrir öldum, morðinginn, þjófurinn, sælker-
inn, svíðingurinn og kúgarinn eru áþekkir
innvortis. Við fæðumst ekki með hátíðlegri
hætti en áar okkar og eddur. A banasænginni
erum við væntanlega í sömu sporum og þau.
Bílar, tækni og tannburstar breyta engu um
hver við erum. Þetta dregur Sigurbjörn allt
upp og ræðan skilst.
Andstæðuhlýja
Andstæður koma oft fyrir og stundum í
bland við íróníu, sem aldrei verður köld í
meðfórum Sigurbjarnar. I ræðu á sunnudegi
milli nýárs og þrettánda segir og með vísun
til flótta hræddra foreldra með nýfæddan
Jesú: „Almættið á flótta fyrir ámátlegum
leppkóngi, hin himneska alvizka í felum fyrir
fólslegu ráðabruggi hans, hinn eilifi kærleik-
ur hrakinn í útlegð af kórónuðum, sálsjúkum
fanti! Unaðsraddir engla boða fæðingu guð-
legs ríkiserfingja, hirðar og vitringar hylla
hann, en rétt í sömu andrá er þessi himneski
prins kominn á asna lengst út í eyðimörk og
enginn fjöldi himneskra hersveita kringum
hann eins og á jólannótt, aðeins einn engill er
nefndur og hann laumast til Jósefs í draumi
með flóttafyrirmælin" (63).
Jesús nam staðar á hraðferð sinni til Jer-
ússalem, staldraði við til að sinna blindum og
vesælum manni við veginn og Sigurbjörn
spyr okkur, hvort við höfum tíma til að tala
við Guð?: „Til að mynda á morgnana, áður en
dagsverkið byrjar? Fimm mínútur frammi
fyrir augliti hans, - það er líklega of mikið
fyrir flesta af þesari vinnusömu kynslóð. En
flestir hafa tíma til þess að lesa blaðið sitt eða
blöðin. Eða á kvöldin? Verður ekki lítill tími
aflögu til þess að minnast hans?.Og svo er
allt þetta þindarlausa kapphlaup við tímann
vitatilgangslaust, því að það endar á einn veg
fyrir oss öllum, tíminn nær þér og mér og vér
gefumst upp og hann fleygir oss fram af brot-
inu, ofan í hylinn mikla og sökkvir oss og
heldur síðan áfram, áfram, eins og vér hefð-
um aldrei verið til, en dropafall þess lífs, sem
vér lifðum, bergmálar inn í eilífðina á eftir
oss þeirri spurningu, hvaða stundum vér
vörðum til þess að treysta sambandið við
Hann, sem minntist tímans blindu barna og
lagði sjálfan sig í sölur til þess að þau fengju
sjón, eilífan bata, eilíft líf‘ (113). Er hægt að
nýta sér andstæður með öllu skýrara móti í
þágu hins góða málstaðar?
Sigurbjöm þekkti vel ræðutækni Jóns
Vídalíns, meistara predikunar hverfulleikans.
Fyrr og síðar má sjá í ritum Sigurbjamar
andstæður, sem ætlað er að glenna upp augu
manna gagnvart hinu ótrygga lífi og hæpinni
stöðu þeirra. Dæmi um þetta er: „...allt, sem
eftir oss liggur í hinum sýnilega heimi, týnist
með kulnuðum eða logandi hnetti út í tómið,
með jörð, sem hefur lokið ætlunai-verki sínu
og verður köld og dimm og líflaus eyðistjarna
á öræfaslóðum geimsins, eða blossar upp og
hverfur samstundis. En yfir oss hvílir annað
og meira en hverfulleiki duftsins, sem vér lif-
um í og fæðumst og nærumst af. Yfír oss hvílir
auglit hins eilífa og orð hins eilífa í náð og í
dómi.“5
Líkingar og umræðuefni Sigurbjarnar
koma oft á óvart og þá er gjarnan stutt í
hnyttni eða fyndni. „Líf flestra manna er lík-
ast kirkjusvefni. Þeir sofa þangað til sagt er
„amen“. Þá hrökkva þeir upp. En þá er um
seinan að heyra eilífðarboðskapinn og taka á
móti blessuninni frá Drottni. Þannig vaknar
margur þá fyrst, þegar dauðinn nálgast og
segir sitt amen yfir lífi þeirra.“G Slíkur texti
skemmtir, en undir er djúpur hylur myrkrar
alvöi-u. Aðferðin er hin sama og í Vídalín-
spostillu, kímni er beitt, sem opnar. Kjölsogið
er íhugun.
Sálgseslupredikun
Annað afar einkennandi stílbragð predik-
ana Sigurbjarnar, sem allir gera sér grein
fyrir og finna til er hin einkalega notkun „ég“
og „þú“ fornafnanna. Saga Jesú er ekki forn
saga, sem einhverjir urðu vitni að í týndri tíð.
Sú saga er um þig. Saga baráttu Guðs er ekki
almenn saga alheimsins, eða smáþjóðar í
fyrndri fjarlægð. Hún er saga þín. Dæmi úr
heimi Biblíunnar, sagnir af kraftaverki, af
ótrúlegum atburðum, af stjórnmálum eða
vandkvæðum eru allt í einu innanhúsmál þitt,
varða samskipti þín við maka þinn, börn,
vinnufélaga, stöðu þína, leyndustu hugsanir
þínar, fýsnir, best földu leyndarmál þín og
grafin gull hjarta þíns. Predikun Sigurbjarn-
„Lífflestra manna er lík-
ast kirkjusvefni. Þeir sofa
þangað til sagt er „amen “.
Þá hrökkva þeir upþ. “
Sigurbjöm Einarsson.
ar verður svo áleitin vegna þessarar aðferðar
hans að beina ræðu sinni í farveg einkasam-
tals tveggja vina. Það gengur upp vegna
þess, að predikarinn er trúverðurgur. Hann
hefur ljóslega glímt við hinn biblíulega boð-
skap, hann er sannfærður um að þessi saga
varðar þig í þínu ástandi og er lausn á vand-
kvæðum þínum. Vegna þess hversu innlifað-
ur Sigurbjörn er bæði biblíulegum heimi og
stöðu nútímamannsins, verður þessi persónu-
lega aðferð svo sterk. Ræðan hættir að vera
hlutlæg, utan manns, ópersónulegt viðfangs-
efni, eitthvað sem menn geta metið og vegið í
rólegheitum. Hún verður knýjandi, einkalegt
eða persónulegt trúnaðarmál, sem verður að
taka afstöðu til, bregðast við sem manneskja
en ekki út frá hlutverki, málstað, þjóðerni,
pólitík eða einhverri hyggju. Ræður Sigur-
bjarnar verða því sálgæsla í söfnuði, og
predikarinn staðgengill Guðs, en ekki ein-
hver upplesari almennra tíðinda eða trúar-
legra veðurfrétta um miðja nótt.
Hverri predikun í kirkju er ætlað að setj-
ast í sál tilheyrenda, hverri ræðu er ætlað að
vera heimfærsla. Margir predikarar, ef þeir
þá snúa til baka úr flugi sínu, og lenda ekki í
villum einhvers staðar í ókunnu eða fjarlægu
landi andans, draga saman lærdóminn í sam-
antekt í lokin. En ræður Sigurbjörns eru sí-
felld samræða, sífelld heimfærsla, sífelld
samspeglun og samsplæsing þín og þinna að-
stæðna og ræðu Guðs. í því er hið mikla gildi
fólgið. Vegna þess eldast þær svo vel, eru
orðnar klassík, eitthvað sem við getum leitað
til og leyft að upplýsa lífsbaráttu okkar og
trú nú og áfram á nýrri öld.
Guð og flóltamaður
Þegar reynt er að greina meginstefin í
predikun Sigurbjarnar Einarssonar kemur
margt til álita, en mér sýnist að þau séu eink-
um tvö: Það er Guð annars vegar og maður-
inn hins vegar. Sá maður er á flótta undan
sjálfum sér, skynsemi sinni, samvisku, köllun
og jjar með einnig Guði.
I predikun um týnda soninn kemur skýrt
fram, að báðir synirnir eru týndir og á flótta.
Annar var heima en fjarlægur föðurnum
samt. Hinn var týndur í útlöndum. Sigur-
björn dregur þessa flóttamenn saman í sam-
nefnaranum sem ert þú og ég: „Er Guð þá
ekki sæll, hinn ríki, voldugi konungur al-
heimsins? Nei, ekki á meðan þú ert ekki sæll,
ekki á meðan hann vantar þig, ekki á meðan
hann, Guð þinn og Faðir, er þér ekki annað
en nafn, óljós grunur, reikul þrá - á meðan er
Guð hryggur, hryggur yfir þér. Það er fylgzt
með þér úr himnunum. Mennina skiptir svo
litlu, hvernig leið þín liggur, hver afdrif þín
verða, hvernig líf þitt fer. Það skiptir Guð svo
miklu. Því að Guð elskar. Hann er hirðirinn,
sem finnst hann missa allt, ef hann missir
einn“(165).
Þetta ræðubrot segir býsna mikið um
þessa tvennu eða fléttu, manninn og Guð.
Síðar í sömu predikun segir og dregið er
saman: „Jesús ætlaði öllum að sjá sjálfa sig
sömu augum og hann sá þá. Hann sagðist
vera kominn til þess að leita hins týnda og
frelsa það. Hverra leitaði hann ekki? Hann
leitaði allra, vildi frelsa alla. Allir voru týndir
í augum hans, frávilltir. Vér sjáum mannkyn-
ið í mynd hinna tveggja bræðra. Guð er Fað-
irinn, vér börnin hans.“(167-68). „Sagan um
glataða soninn bh'tir ekki sannleik sinn til
fulls nema í skugga krossins. Þar sérðu
gleggst, að sagan er einnig um þig. Og þú lof-
ar Guð fyrir fullkomna soninn, sem gjörðist
bróðir glataðra og fórnaði sér til þess að
hjálpa þér heim“ (169-70).
Gefast upp - ávinna allt
Það er margt sagt um mennskuna, um
flótta mannsins og sjálfsblekkingu. Raunar
eru ræður Sigurbjarnar gríðarlega öflugir
kastarar, sem beint er að hvers konar
hrófatildrum er við komum okkur upp í
blekkingaræði. Predikanirnar eru vel til þess
fallnar að láta renna af mönnum, rífa af okk-
ur spjarirnar, opinbera sjálfumgleði okkar,
hroka, hversu kengbogin við erum í sjálf okk-
ur, eins og Lúther orðaði það. Við erum engu
minni fíklar en hinir sjúkustu í bullandi af-
neitun, ef við viðurkennum ekki uppruna
okkar í Guði, ef við viðurkennum ekki van-
mátt okkar gagnvart hinum mestu og
stærstu spurningum um sjálf okkur og heim-
inn, ef við þiggjum ekki lausnina og göngum
leiðina. Þessu lýsir Sigurbjöm með um-
hyggju, nærfærni en ákveðni, vegna þess að
viðmiðið er skýrt, ljóst, og altækt: Guð biður
menn að hætta að flýja staðreyndir, hætta að
elta mýrarljós, hætta að rugla, hætta að
stjórnast af tilbera í lífinu, hætta að reyna í
eigin mætti og biður menn að stoppa, viður-
kenna og þá jafnframt ávinna allt, líf, ham-
ingju, tilgang, sanna mennsku - trúa á Guð.
Þar með er mannlýsingin ekki sálfræði,
fíkilsfræði, túlkunarfræði, meðferðaraðferð
eða heimspekikenning, heldur kristindómur,
játning um hvað reyndist honum, já milljón-
um fyrr og síðar, lausn alls vanda, tjáning
þess að Guð er, Guð elskar, Guð leitar þín,
gefst ekki upp, svíkur aldrei. Saga Jesú er
staðfesting þessa á allan hátt, í orði, verki, í
öllum litum og tilbrigðum.
Trúartónar og tilbeiðslulitir
Vegna gerðar, máls, ritháttar og efnis-
inntaks hafa predikanir Sigurbjarnar ríku-
legt listrænt gildi. Þær eru trúarleg tónlist
og trúarleg myndlist, engu síður en trúarleg-
ar bókmenntir. Þessar ræður eru myndræn-
ar, þó ekki myndskreyttar því þær eru ekki
skraut eða gylling. Þær eru svo hljómmikil
tónlist, að við hæfi er að njóta þeirra og
hlusta grannt eftir ómavinnslunni. Vegna
samþættingar hins listilega og vitlega fær hin
tvöfalda túlkunaraðferð ræðnanna að verka,
að afmynda og uppbyggja. Þær slíta af þér
blekkingarvefinn og íklæða þig raunsæi á
sjálfan eða sjálfa þig og gefa þér spjarir von-
ar og trúar - veita þér samband við upp-
sprettu lífsins, Guð. Hugleiðingar Sigur-
bjarnar fyrir 50 árum eiga sér samfellu í boð-
skap hans síðar. I þeim er margt að finna,
sem hefur verið gaumgæft og þróað í síðari
predikunum. Fyrir fimmtíu árum sjáum við
kímblöð þeirra predikana sem biskupinn
flutti síðar, stef sem voru endurútsett, minni
sem voru endurtúlkuð.
Skilaboð frd Guði
Þúfuklerkurinn litli austur í Meðallandi,
sem predikaði upp í vind, út yfir mýri og til
nokkuð baldins barnasafnaðar varð að kenni-
manni. Þegar hefja skyldi byggingu stærstu
kirkju íslendinga, Hallgrímskirkju, dró hann
saman eðli hins kirkjulega starfs:
„Vér viljum fara til að byggja. Að byggja
upp - það er einkennið á starfi kristinnar
kirkju. Byggja upp og græða. Musterin, sem
vér reisum, eru aðeins tákn og tæki þeirrar
uppbyggingar mannssálnanna, sem oss er
falið að inna af hendi.“7 Þegar hann lauk
prestsþjónustu sinni ári síðar sagði hann og í
sama anda:
„Vinir, Hallgrímssöfnuður! Ég hef viljað
nota þessa stund til þess að minna á dýrmæt
sannindi út frá guðspjalli dagsins. En jafn-
framt hefur sú bæn búið mér í huga, að þér
mættuð einhvern tíma verða vottar mínir um
það, að ég hafi flutt yður kenningu, sem ekki
var mín, heldur þess, sem sendi mig. Annars
væri dvöl mín hjá yður til einskis orðin nema
verra væri.....Eg átti að verða bænheyrsla
þessarar huldu bænar hjarta þíns. Hafi það
ekki orðið, þá er sökin mín. Þá hef ég brugð-
ist þér. Þess eins bið ég þig: Láttu það ekki
henda þig að halda þess vegna að Guð hafi
brugðist þér, að Kristur leiti þín ekki, að þú
getir ekki fundið hann. Það er beiðni mín til
allra í Hallgrímssókn, sem mál mitt heyra, að
þeir láti engan gjalda vanrækslu minnar,
engan stéttarbróður, ekki söfnuðinn, ekki
kirkjuna, sízt Krist og sálu sjálfs sín“ (bls 80-
81).
Heimildir:
1 Sigurbjörn Einarsson, Draumar landsins,
(Reykjavík: Þórhallur Bjarnason, 1949), 9-28.
2 Sigurbjörn Einarsson, í nafni Guðs, (Reykjavík:
Bókagerðin Lilja, 1944).
3 Sigurbjöi-n Einarsson, Meðan þín náð: Predik-
anir, (Reykjavik: Bókaútgáfan Fróði, 1956).
Vitnað er til síðutals þessarar bókar i megin-
máli.
4 Sigurbjörn Einarsson, í nafni Guðs, 6. Sláandi
er saga peningaseðilsins, sem fjallað er um í
sömu predikun bls. 10.
5 Sigurbjöm Einarsson, í nafni Guðs, 14.
6 Sama rit, 20.
7 Sigurbjöm Einarsson, í nafni Guðs, 23.
Höfundurinn starfar ó Biskupsstofu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. APRÍL 1998 5