Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1998, Blaðsíða 7

ÞRJU ERLEND VERK
í EIGU LISTASAFNS
ÍSLANDS
í Listasafni íslands stendur yfir sýning
undir heitinu ERLEND VERK í EIGU
SAFNSINS og kemur ánægjulega á
óvart hvað þessar mynd ir spanna langt
tímaskeið, frá Hendrik 1575 til Roni Horn van Balen, f. i, f. 1954.
AGNES Slott-Möller: Guðrún syrgir Sigurð Fáfnisbana, 1901.
TREGRÓF
KVENNA
JÚLÍANA GOTTSKÁLKSDÓTTIR
Guðrún syrgir Sigurð Fáfnisbana heitir eitt þeirra
málverka sem eru á sýningu Listasafns íslands á
erlendum verkum í eigu safnsins. Það er eftir
dönsku listakonuna Agnesi Slott-Moller og er frá árinu
1901. Efnið er sótt í Guðrúnarkviðu ina fyrstu og sýnir
myndin Guðrúnu Gjúkadóttur í hópi sex kvenna sem
mynda hálfhring framan við dánarbeð Sigurðar, en
lengst til vinstri í myndinni standa tveir karlmenn.
Guðrún er í kirtli og hinar konurnar í möttli þar yfir,
með gyllt ennisbönd og armbauga. Að baki þeim liggur
lík Sigurðar, sveipað grárri blæju, og er beður hans
prýddur máluðum dýramyndum á hliðum og útskurði á
stólpum við höfða- og fótagafl. Athöfnin virðist sett á
svið á verönd þar sem sjá má skreyttar veggþiljur, en í
baksýn gnæfa snæviþakin íjöll.
Höfundur verksins, Agnes Slott-Moller (1862-1937),
er sennilega fáum kunn hér á landi, þótt hún hafí verið
virk í dönsku listalífi um aldamótin síðustu. Ásamt eig-
inmanni sínum, málaranum Haraldi Slott-Moller, var
hún í hópi þeirra listamanna, sem aðhylltust symbólis-
mann í lok síðustu aldar og stofnuðu Den frie Udstill-
ing árið 1891 sem andóf gegn sýningunum á
Charlottenborg. Ekki verður þó sagt að hún og maður
hennar hafi átt samleið með hinum róttæku listamönn-
um Den frie, er á leið og áhrifa impressjónismans fór
að gæta í verkum þeirra. Að mati þeirra hjóna var
markmið listarinnar háleitara og sögðu þau skilið við
hópinn árið 1900. í hrifningu sinni á ftalskri list frá
fyrri skeiðum endurreisnar áttu þau þess í stað and-
lega samleið með prerafaelítunum ensku og tileinkuðu
sér hugmyndir þeirra um fegurðina og hinn upphafna
húmanisma miðalda þar sem tryggð og fórnfús ást
voru taldar til helstu dyggða. Agnes hreifst snemma af
dönskum miðaldakveðskap og sótti sér þangað efni
sem og í sögu þjóðar sinnar. Afstaða hennar til
myndefnisins var bókmenntalegs eðlis sem gerði að
verkum að söguefnið og hinn móralski boðskapur var
eigingildum málverksins mikilvægara.
Málverk Agnesar á sýningunni í Listasafninu er gott
dæmi um hneigð hennar fyrir goðsöguleg viðfangsefni
og háleitar hugmyndir um hlutverk listarinnar. Efni
þess er sótt í harmkvæði konu þar sem segir frá Guð-
rúnu Gjúkadóttur sem sprungin af harmi sat yfir Sig-
urði dauðum. Grét hún ekki sem aðrar konur, þótt jarl-
ar kæmu til að hugga hana og konur segðu henni
harma sína. Var það ekki fyrr en Gullrönd Gjúkadóttir
svipti blæjunni af Sigurði að Guðrún grét og tók að
rekja raunir sínar. Ast Guðnínar, tryggð og harmur
eru túlkunarefni Agnesar. í útfærslu sinni hefúr hún
reynt að gefa myndefninu fornaldarblæ með ýmiss
konar skreyti sem minnir á fornan búnað í því augna-
miði að upphefja fornöldina fremur en skapa trúverð-
uga mynd. Enn fremur eykur samhverf myndbygging-
in, með Guðrúnu í miðjum hring kvenna sem allar
beina athyglinni að henni, á upphafningu efnisins.
Sama á við um snævi þakin fjöllin í bakgrunni þar sem
birtist rómantísk sýn um hina ægifögru náttúru sem
táknmynd þess er ögrar manninum, en göfgar hann
jafnframt.
FRELSANDI AFL
GRÍMUNNAR
ÓLAFUR GÍSLASON
Myndin „Gríma“ eftir Egil Jacobsen frá árinu 1945,
sem nú er til sýnis á Listasafni íslands, sýnir okk-
ur málverkið sjálft sem grímu á milli hins ytri og
innri heims málarans. Egill Jacobsen (f. 1910) var einn af
brautryðjendum abstraktlistar í Danmörku og gerði
fyrstu „Grímumynd“ sína þegar árið 1935. Það va eftir
fyrstu námsferð hans til Parísar það sama ár, þar sem
hann hafði m.a. kynnst verkum Picassos, ekki síst „Ung-
frúnum frá
Avignon". Eftir
það varð gríman
undirstaðan í öllu
æviverki Jacob-
sens, sem spann-
ar meira en hálfa
öld.
Mynd Picassos
frá árinu 1907
byggðist á áhrif-
um frá trúarleg-
um afrískum
grímumyndum,
en markaði jafn-
framt leið hans
frá formlegri eft-
irlíkingu til
hreinnar form-
byggingar
kúbismans. Hjá
Jacobsen varð
gríman að burða-
rás fyrir sjálf-
sprottna dramat-
íska tjáningu í formi og litum, án nokkurrar tilvísunar í
trúarlegt inntak. Gríman felur um leið og hún sýnir, hún
snýr út á við gagnvart umheiminum og inn á við gagnvart
þeim sem ber hana. En fyrst og fremst er hún hjá Jacob-
sen lykillinn að sjálfsprottinni tjáningu sem er frjáls og
óheft og stendur alþýðulistinni nærri. Jacobsen var einn
af aðstandendum tímaritsins Linien, sem fyrst kynnti
abstraktlist í Danmörku á 4. áratugnum. Arið 1941 hóf
hann ásamt með þeim Asger Jom, Ejler Bille, Carl Henn-
ing Pedersen og Svavari Guðnasyni útgáfu tímaritsins
Helhesten, sem lagði grundvöllinn að hinu mikilvæga nor-
ræna framlagi til COBRA-hreyfingarinnar. Cobra-hreyf-
ingin varð mikilvægasta framlag norður-evrópskra
myndlistarmanna til heimslistarinnar á eftirstríðsárunum
og félagarnir í samtökunum áttu það sammerkt að vilja
slá striki yfir alla akademíska hefð, afnema skilin milli
hámenningar og lágmenningar og leita annars vegar í al-
þýðulistina og hins vegar í hina sjálfsprottnu tjáningu,
sem væri óheft af þeim kennisetningum er skapað höfðu
gjá milli stétta og þjóða í Evrópu á fyrri hluta aldarinnar.
Cobra-málararnir í Danmörku vom mótaðir af tilvistar-
stefnu Kierkegaards og af alþjóðahyggju marxismans, en
vom um leið afar frábitnir allri kreddutrú.
Ef grímumyndir Jacobsens em bornar saman við þá
hliðstæðu, sem finna má í verkum Picassos frá stríðsárun-
um, kemur í ljós að hin afmynduðu andlit Picassos lýsa
oft angist og upplausn persónuleikans meðan grímu-
myndir Jacobsens eru fullar af lífsgleði og leiftrandi lita-
samsetningu, sem verður oft munúðarfull um leið og hún
vísar sterkt til danskrar hefðar, ekki síst þar sem græni
liturinn er ríkjandi. Það era sömu grænu blæbrigðin og
við sjáum í landslagsmálverkinu hjá aldamótakynslóðinni
dönsku. Það er kannski erfítt fyrir ungu kynslóðina í dag
að ímynda sér það frelsandi afl, sem fólst í verki Cobra-
málaranna. Það var eins og þeir hefðu uppgötvað nýjan
skapandi orkubrunn í undirvitundinni og málverk þeirra
var á sínum tíma bæði frelsandi og byltingarkennt, um
leið og það kveikti nýja bjartsýni og trú á sköpunarmátt
mannsins í kjölfar stríðsins. Jacobsen var prófessor við
Listaakademfuna í Kaupmannahöfn á ámnum 1959-1973
og voru allmargir íslendingar nemendur hans. Listasafn
íslands á þijú málverk eftir Jacobsen og em tvö þeirra
gjöf málarans til safnsins til minningar um vin hans,
Svavar Guðnason.
STÆRÐFRÆÐI
FORMS OG
FLATAR
ÓLAFUR GÍSLASON
Einn af fágætum gimsteinum í eigu Listasafns íslands
er lítið málverk frá árinu 1945 eftir franska málarann
Auguste Herbin (1882-1960), sem túlka má sem mikil-
vægan vitnisburð um þróun evrópskrar myndlistar um
miðbik aldarinnar. Myndin er byggð á hreinum
geometrískum formum og mettuðum hreinum litaflötum,
og á sínar sögulegu rætur annars vegar í kúbismanum,
þar sem mikilvægi fyrirmyndarinnar í málverkinu hafði
vikið fyrir formbyggingu og litasamspili, hins vegar í nýj-
um hugmyndum um samfélagslegt hlutverk myndlistar-
innar í kjölfar heimsstyrjaldarinnar sfðari. Myndlistin átti
að láta af allri einstaklingsbundinni tjáningu, og samfé-
lagslegt hlutverk hennar var ekki heldur fólgið í því að
draga upp myndir af pólitískum goðsögum í nafni sósíalr-
ealismans, heldur átti hún að móta hið nýja samfélags-
lega umhverfi mannsins á grundvelli nánast vísindalegrar
þekkingar á
formum og litum.
Sjálfur hafði Her-
bin gefið út bók
um rannsóknir
sínar á þessum
fyrirbærum. Á
grandvelli þeirra
hafnaði hann boð-
um franska
kommúnista-
flokksins um póli-
tískt goðsögumál-
verk, þótt hann
væri flokksfélagi.
Herbin málaði út
frá formfræði-
rannsóknum sfn-
um þar sem leikið
er á formræna
eiginleika litarins
og litræna eigin-
leika fonnsins.
Eins og við vitum,
þá geta litir verið
bæði bjartir og dimmir, heitir og kaldir og byggja þar að
auki á gagnkvæmum andstæðum fiögurra grunnlita úr
litrófi regnbogans. Utan þess standa svo svarti og hvíti
liturinn sem hinar fullkomnu andstæður. Litirnir hafa
jafnframt rýmiseiginleika sem tengja þá forminu. Dimmir
fletir hafa tilhneigingu til að dragast saman og bjartir
fletir þenjast út. Samdráttur er jafnframt formlegur eig-
iuleiki femingsins á meðan þríhymingur og hringur hafa
tilhneigingu til að þenjast út. í gamalli táknfræði stendur
femingurinn fyrir efnið, þríhyrningurinn fyrir hugsunina
og hringurinn fyrir andann, alheiminn eða eilffðina. tít
frá þessum fræðum vann Herbin fræðilega aðferð til þess
að mála myndir er byggja á hreinu sjónskyni. Þær vísa
ekki út fyrir þá sjónrænu skynjun sem þær miðla, það er
enginn bakgrunnur og forgrannur, engin fyrirmynd eða
ytri tilvfsun, inntak myndarinnar er allt fólgið í yfirborði
hennar sem miðlar fullkomnu jafnvægi, er byggir á sam-
spili þeirra eðliseiginleika sem hann hafði fundið í grunn-
formunum og gmnnlitunum. Aðferð hans á að einhverju
leyti skylt við þær fræðilegu reglur er lágu til grundvall-
ar tónfræðinni, og hann vildi reyndar einnig tengja form-
in og litina við bókstafina rétt eins og skáldið Rimbaud
hafði gert í (jóði fyrir aldamótin sfðustu. Myndir Herbins
voru á sfnum tfma í hrópandi andstöðu við
„taschismannn11 og það formleysumálverk sem blómstraði
í Frakklandi eftirstríðsáranna og tengdist tilvistarstefn-
unni hugmyndalega. Það var einnig í andstöðu við Cobra-
málverkið sem varð til eftir stríð í norðanverðri álfunni.
Formhyggja Herbins hafði mótandi áhrif á stóran hóp ís-
lenskra myndlistarmanna sem menntaðist f Frakklandi á
6. áratug þessarar aldar. Það var Hörður Ágústsson sem
sá um kaupin á verkinu af málaranum á sfnum tfma, en
Gunnlaugur Þórðarson lögfræðingur hafði milligöngu um
fiármögnun kaupanna.
EGILL Jacobsen: Gríma, 1954.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. APRÍL 1998 7