Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1998, Blaðsíða 10

JARLHETTUR. Útsýni af Pokakerlingu, jökulöldu innan við Gullfoss.
ÚR ÁRBÓK FERÐAFÉLAGS ÍSLAWPS 1998
FJALLAJARÐIR
OG FRAMAFRÉTTUR
BISKUPSTUNGNA
Arbók Ferðafélaqs Islands 1998 kemur út um bessar
mundir og fjallar um svæðið efst í Biskupstungum
þeirra. Brúaró er í útmörkum að vestanverðu, svo og af-
réttarmörk milli Laugardals og Biskupstungna inn í Haga-
fell, síðan Langjökull inn að Hvítórvatni, en Hvító er í út-
mörkum að austanverðu. A þ essu svæði eru m.a. Lamba-
hraun og Uthlíðarhraun, Haukadalsheiði og Framafréttur
Biskupstungna. Að auki nær bókin til fjallajarðanna;
bæjaraðarinnar fró Eri-Reykjum að Brattholti. Bókarhöf-
undur er Gísli Sigurðsson, blaðamaður Lesbókar, og hefur
hann einnig tekið Ijósmyndirnar að langstærstum hluta.
LANGJÖKLULL, Innsta-Jarlhetta og jökullón
innan við fremri hnjúkaröðina. Málverk eftir
bókarhöfundinn á forsíðu árbókarinnar.
Jarlhetfur
Jarlhettur sjást víða af Suðurlandi,
enda ber þessa hvassbrýndu tinda
við hvíta bungu Langjökuls. Þeir
hafa orðið til á sprungu, sem liggur
samhliða jökulröndinni eins og hún
er nú og telst þessi jarðmyndun ný-
leg, eða frá síðasta ísaldarskeiðinu.
Þessi röð tignarlegra en mishárra
tinda er 15 km löng frá vesturöxl Einifells og
inn fýrir Innstu-Jarlhettu, sem jafnframt er
hæst þeirra, 1084 m. Á annarri sprungu í sömu
átt, en spölkomi framar, eru sjö tindar, allir
lægri. Vestastur þeirra, og sá eini sem stendur
alveg sér, er Staka-Jarlhetta uppi á Skerslum
og framan við Stóru- Jarlhettu. En tilsýndar
verða þessir sjö tindar ekki greindir frá þeim
þrettán sem standa í aftari röðinni, enda
skammt á milli þeirra.
Jarlhettur eru með sérstæðustu fjöllum á ís-
landi og jafnframt myndrænar með afbrigðum
og gildir það jafnt fyrir þá sem munda mynda-
vélar og hina sem mála landslag. Meðan lands-
lagsmálverkið var ráðandi tízka í myndlist á
fyrriparti aldarinnar voru Jarlhettur þó ekki
uppgötvaðar. I staðavali málaranna ríkti einnig
tízka; menn máluðu útsýnið frá Þingvöllum og
Húsafelli viðstöðulaust, en Jón Stefánsson var
einn af fáum sem málaði nokkrar olíumyndir af
Jarlhettum. En Jón var ekki að mála „portret"
af fjöllum, heldur að stílfæra með lögmál
myndlistarinnar í fyrirrúmi. Þessvegna er
varla hægt að segja að Jarlhettumar þekkist á
málverkum Jóns.
Sjálfur hef ég málað Jarlhetturnar ótal sinn-
um og þær hafa sézt á einn eða annan hátt á
flestöllum sýningum mínum. Mér hefur alltaf
fundizt að sjálfur kjami landsins birtist þama í
allri sinni nekt og dýrð; jökulbunga Langjökuls
á bak við röð hvassbrýndra tinda, sem standa
þarna eins og höggmyndir á sýningu. En for-
gmnnurinn í þessari mynd er hinsvegar grjót;
óendanlegt og fjölbreytt grjót. Á stómm svæð-
um er varla stingandi strá. Eg gæti heldur ekki
hugsað mér það öðmvísi á þessum stað, til
dæmis grasi vaxið eða öðrum gróðri. Við eigum
víða land í eyðingu, sem beinlínis verður að
græða upp. En berar klappir, urð og grjót, er
öðmvísi fegurð og þar er ekkert sem eyðzt get-
ur. Þannig er umhverfið í kringum Jarlhettur.
En hvaðan nýtur fegurð og tign Jarlhettanna
sín bezt? Það er spurning sem ég hef oft velt
fyrir mér og farið í ýmsa leiðangra til þess að
fmna svarið. Gagnstætt því sem við mætti bú-
ast, nýtur sú fegurð sín bezt úr talsverðri fjar-
lægð og þá sunnan frá. Uppi á Pokakerlingu,
ofan við Gullfoss, er ágætur útsýnisstaður og
þaðan nýtur öll röðin sín vel, innanfrá og vestur
á Hagafell og Brekknafjöll. En Jarlhettur njóta
sín líka vel úr mun meiri fjarlægð, til dæmis frá
Gýgjarhóli eða af Skerslum, ofarlega í Hmna-
mannahreppi þegar farið er um Brúarhlöð.
Þegar ekinn er vegurinn frá Sandá vestur að
Hagavatni, er aftur á móti eins og Jarlhettur
lækki eftir því sem maður kemur nær þeim.
Það er eins og þær víki sér undan. Þá er þess
að gæta að bunga Langjökuls, sem nauðsynleg
er í þessa mynd til þess að hún verði sem
áhrifamest, sést bezt úr töluverðri fjarlægð.
Þegar nær kemur skyggja tindar Jarlhettanna
alveg á jökulinn, ekki sízt frá veginum út að
Hagavatni.
Jarlhettur - hvemig stendur á þessu nafni?
Því hafa menn oft velt fyrir sér og hefur löng-
um verið slegið föstu, að tindamir séu kenndir
við þann eina jarl sem nokkru sinni var á ís-
landi: Gissur Þorvaldsson. Raunar var Gissur
einn af Haukdælum, sonur Þorvaldar í Hmna,
sem var sonur Gissurar Hallssonar í Haukadal.
Víst þykir að Gissur jarl hafí í skamman tíma
átt Haukadal á 13. öldinni, en Haukadalsland
náði þá inn alla Sandvatnshlíð og þarmeð yfír
Jarlhettusvæðið. Þórhallur Vilmundarson pró-
fessor telur, að örnefnið hafí upphaflega verið
Járnhettur, þá raunar borið fram Jamhettur,
og hafi það síðan breytzt í Jarlhettur. Járnhett-
ur vom að sjálfsögðu hjálmar og fær sú samlík-
ing vel staðizt, því margir kollar Jarlhettanna
hafa lögun sem minnir á hjálm.
Aðeins vestasta og jafnframt syðsta fellið í
röðinni, Einifell, svo og þrír tindanna hafa
fengið sérstök nöfn. Áður er nefnd Staka- Jarl-
hetta framan við meginröðina. Sunnanvert við
miðja röðina er sú sem mest ber á og heitir frá
fornu fari Stóra-Jarlhetta (943 m). Þeim mæta
manni og ferðagarpi Jóni Eyþórssyni þótti það
ekki nægilega tilkomumikið og vildi nefna tind-
inn Tröllhettu; ömefni sem að minnsta kosti
hefur ekki skotið rótum í Biskupstungum.
Samt hefur það sést í bókum og á nýju korti
Landmælinga Islands.
Einifell er 494 m hátt og í því eru grastorfur
svo til upp á brúnir og einir, ef vel er að gáð;
sumstaðar þó brattar skriður. Norðan að fjall-
inu og vestur fyrir það rennur Farið. Á eyrun-
um, stuttan spöl frá sæluhúsinu, er skásta vað-
ið á Farinu; þó með nokkuð stórgrýttum botni.
Þegar fjallmenn ríða þar yfir á haustdögum, er
vatn í kvið og straumurinn þungur; þar telst þó
að sumarlagi fært jeppum og öðmm stómm bíl-
um. í árbók Ferðafélags íslands 1961 flokkar
Haraldur Matthíasson tinda Jarlhettanna ým-
ist í topphettur eða stromphettur eftir lögun;
stromphettumar þá með hamrabeltinu efst.
Þær em raunar aðeins þrjár. I þessari 37 ára
gömlu umfjöllun Haraldar er margt skemmti-
legt og skarplega athugað og heldur sínu gildi
þótt tímar líði. Skammt frá sæluhúsinu fellur
Jarlhettukvíslin fram á eyramar og síðan út í
Farið. Hún getur verið lækur, hún getur verið
skaðræðis vatnsfall og hún getur þornað til
fulls. Vatnasvæðið er í dalnum norðan við Jarl-
hettur; sá dalur er mestan part urð og grjót
með jökulröndina á aðra hlið. Vatnsmagnið f
eftir snjóbráð úr jöklinum og leysingu í dal
um. Þegar sú leysing er yfirstaðin síðla suma
fer vatn mjög þverrandi í kvíslinni og mar
haustið hefur farvegurinn verið þurr.
Kvosin milli Jarlhetta og jökuls, Jarlhett
dalur sem í seinni tíð hefur verið nefndur s\
þrengist þegar kemur inn að Stóra- Jarlhett
þá skagar fell eða múli fram úr jöklinum se
myndar stórgrýttan þröskuld og verður þai
rauninni dalbotn, en upptakalækir Jarlhett
kvíslar ná miklu innar.
Hnjúkar Jarlhettanna frá Einifelli að Stór
Jarlhettu eru sex talsiná; enginn þeirra höir
um girtur. Hnjúkurinn ofan við sæluhúsið
513 m og fara þeir síðan hækkandi; sá se
næstur er Stóru- Jarlhettu er 685 m. Þeir e
allir brattir; berar skriður niður undir jaf
sléttu og í dimmviðri verða þeir afar dökl
ásýndum og litskrúðugir verða þeir aldrei, et
einu sinni í sólskini. Næst í röðinni er Stói
Jarlhetta og gagnstætt hinum er hún strom
hetta, svo notuð sé skilgreining Harald
Matthíassonar. Það er bæði stærðin og form
hamrabeltið efst og síðan brattar skriðum;
sem mestan þátt eiga í því að Stóra-Jarlhet
er tilkomumest, þótt ekki sé hún hæst. En ht
hennar er þó allnokkur, eða 943 m samkvæi
nýjustu kortum.
Framan frá að sjá er Stóra-Jarlhetta eins
keila í lögun. Hamrabeltið efst, sem mest
svip setur á hana, rýfur þó keiluformið. I
þegar komið er í Jarlhettudal, eða fram m
Jarlhettum ofan af Skálpanesi, sést að Stói
Jarlhetta er talsvert óregluleg í lögun, einki,
þó hamrabeltið. Það er ekki samfellt og því
Stóra-Jarlhetta vel kleif, einkum austan-
vestanfrá. En skriðurnar eru lausar og það
hvergi auðvelt uppgöngu. Sé gengið upp, e
langleiðina upp að vestanverðu, blasir við i
komumikið útsýni vestur yfir fjalllendið ui
hverfis Hagavatn og vestur á Hlöðufell
Skjaldbreið. Fljótt á litið gæti virzt, að gos
sem myndaði Stóru-Jarlhettu, hafi um síðir n
uppúr jökli. En það var ekki svo, segir Þorle
ur Einarsson jarðfræðingur. Þrátt fyrir hami
beltið efst, sem myndar strompinn, er móber
fjallinu upp á efsta tind.
Svipmíkið wmhverfi
Innan við Stóru-Jarlhettu er skarð og þar
auðveld leið inn á grýtta og gróðurvana sl
upp að jökulröndinni. Innan við skarðið e
tveir mun lægri hnjúkar, 806 og 871 m. Þar fj
ir innan rofnar röðin á rúmlega kílómet
spildu. í slakka nokkra innar hafa orðið til jc
ullituð lón og má sjá á gamla herforing
ráðskortinu, að jökullinn nær alveg að ei
þeirra. Síðan hefur sú breyting orðið, að jöki
brúnin hefur hopað um 2 km frá því sem h<
foringjaráðskortið sýnir og nú er þar st<
svæði jökullaust, sem oft er afar dökkt ásýr
um. Þar er langstærsta lónið, ljósbrúnt á liti
og er áhrifamikið að sjá það í sambúðinni 1
hvassbrýnda tinda sem girða fyrir það að fra:
anverðu og rísa upp undir 200 m yfir það. Inn
er annað lón, dekkra á litinn, þar sem bratt
jökulsporður teygist fram vestan við Innsl
Jarlhettu, en það þriðja og minnsta, sem jal
framt er dökkmórautt á litinn, er í þröngi
krók innan við þennan hæsta hnjúk Jarlhe
anna, þar sem annar jökulsporður er. Þessi I
eiga sér ekki sjáanlegt frárennsli, en fyrir ut
jökulvatnið safnast í þau leysingarvatn og I
leysir ekki snjó að fullu fyrr en komið er lar
fram á sumar.
Jökullónin við Jarlhettur eiga það sameig
legt að þau sjást ekki fyrr en að þeim er kom
einkum tvö þau innri. Þarna er ævintýrala
sem í dimmviðri sýnist vera í svarthvítu, en 1
SJÁ BLS 12
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. APRÍL 1998