Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 5

LOGISCH-PHILOSOPHISCHE ABHANDLUNG
STEFAN SNÆVARR
folgt. Dass „(x). fx:3: fa“ eine Tautologie ist,
dass fa aus (x) . fx folgt. etc. etc.
6.1202 Es ist klar, dass man zu demselben Zweck statt
der Tautologien auch die Kontradiktionen ver-
wenden kðnnte.
6.1203 Um eine Tautologie als solche zu erkennen,
kann man sich, in den Fállen, in welchen in der
Tautologie keine Allgemeinheitsbezeichnung vor-
kommt, folgender anschaulichen Methode be-
dienen: Ich schreibe statt „p", „q“, „r“ etc.
„WpF“, „WqF“, „WrF“ etc. Die Wahrheits-
kombinationen driicke ich durch Klammern aus.
z. B.:
7=
W p F
PHXLOSOPUICAX. IKVESTIGATIONS 1
composite, and what ue its componcnt parts?” the correct answer it:
“That depends on what you undcrstand by ‘compositeV’ (And that is
of course not an answer but a rejection of the qucsdon.)
48. Lct ut apply the mcthod of to the account in the TbtacMus.
Ijex us consider a language-game fbr which this account is reaily valid.
Thc knguage serves to describe combinations of coloured squares
on a surface. The squares form a complex iike a chessboard. ”1116«:
are red, green, white and black squares. 'l”he words of the language ate
(correspondingly) "R”, “G”, “W”, “B”, and a sentence is a setíes of
thcse words. They describe an arrangement of squarcs in thc order:
■ 1* M
.‘1 l> l‘l
Z1CE3Œ1
STURLUNGU-
STEF
I
Örlög mín að vera
á Örlygsstöðum
í sveit þeirra Sighvats.
Sé Gissur renna fram völlinn
fara mikinn
sveifla brandi
nálgast mig.
II
Skafl beygjattu, skalli
þótt skúr á þig falli.
(Þórir Jökull Stefnisson.)
und die Zuordnung der Wahr- oder Falschheit des
ganzen Satzes und der Wahrheitskombinationen
der Wahrheitsargumente durch Striche auf
folgende Weise:
,F
And so for instance the sentcncc “RRBGGGRWW” describes an
arrangement of tlús sort:
Eftir að éggerði Þóri Jökul
Stefnisson
að stefnuvita lífs míns
leika svalir vindar
um höfuð mitt.
Þó er ekki örgrannt um
að ég þrái
að hjarta mitt verði aftur eldfjall
eins og þegar ég var
enn þá land.
Dies Zeichen wurde also z. B. den Satz puq
darstellen. Nun will ich z. B. den Satz — (p . — p)
(Gesetz des Widerspruchs) daraufhin untersuchen,
ob er eine Tautologie ist. Die Form „ — £“ wird
in unserer Notation
W
\
»W£F“
F
__________________^58_________________________
SÍÐA úr Rökfræðilegri ritgerð um heimspeki.
Hére the scnteoce is a compiex of names, to which corresponds a
complex of elements. The primary demcnts are the coloured squares.
“But atc these simple?”—I do not know what else you would havc me
cail “the siroples'’, what woukl be more natural in this language-game.
But undcr othcr drcumstanocs I should cali a monochrome squarc
“composite”, consisting perhaps of two rectangics, ot of the elernents
colour and shapc. But the concept of complexiq' might also bc so
extended that a smalier area was said to be ’composcd’ of a greater
area and another one subtracted from it. Compare the ‘composirion of
SÍÐA úr Rannsóknum í heimspeki.
III
„Eigi skal...“
Huxa með exi
höggva í sundur
myndir af þeim
sem ég hata.
Huxa með exi
hegg mig sjálfan.
VIÐ HIN
fjölrit hans handa nemendum sínum - sem
fólk kallaði Bláu bókina því að það var heft í
bláa kápu - barst þó allvíða og hafði umtals-
verð áhrif á ýmsa heimspekinga austan hafs
og vestan. Bláa bókin er væntanleg í íslenzkri
þýðingu Þórbergs Þórssonar í Lærdómsritum
Bókmenntafélagsins síðar á þessu ári. Hún
gefur býsna góða mynd af hugðarefnum Witt-
gensteins á síðari hluta ævinnar.
Af eftirlátnum ritum Wittgensteins munar
langmest um tvær bækur, eina fullsamda sem
heitir Rannsóknir í heimspeki (Philosophical
Investigations) og aðra ófrágengna sem heitir
Athugasemdir um undirstöður stærðfræðinn-
ar (Remarks on the Foundations of
Mathematics). Þessi rit eru við fyrstu sýn af-
ar ólík æskuverki hans. Og Wittgenstein segir
sjálfur 1 formála að Rannsóknum í heimspeki
að kveikjurnar að þeirri bók séu alvarlegar
villur í Ritgerðinni. Af þessum ástæðum hefur
það orðið venja að líta á Wittgenstein sem
nánast tvo ólíka heimspekinga, og kalla þá
fyiTÍ og síðari Wittgenstein. En þetta ættum
við kannski að varast.
Wittgenstein sannfærðist ungur um kenn-
ingar Freges og Russells um undirstöður
stærðfræðinnar. Við bjarghyggju þeirra
tveggja glímdi hann árum saman, og hafnaði
henni á endanum í Ritgerðinni. Frá þeirri nið-
urstöðu hvarf hann ekki síðar á ævinni. Upp-
reisn gegn þeirri hugmynd að stærðfræðin
þurfí einhverjar rökfræðilegar eða heimspeki-
legar undirstöður er eitt af meginstefjum
allra síðari rita hans. En þar lætur hann sér
ekki nægja að færa rök gegn bjarghyggjunni
og setja aðrar sérkennilegar skoðanir í stað-
inn, til dæmis á eðli stærðfræðilegra sannana,
heldur leggur hann mikið kapp á að leiða í ljós
hvernig villur bjarghyggjunnar séu til komn-
ár. Hann hélt því fram að þær kviknuðu allar
af misskilningi á notkun hversdagslegra orða,
til dæmis á orðunum ,skilningur’ og ,reglá.
Þetta reyndi hann að sýna fram á í einstökum
atriðum.
Þessi hugmynd var að vissu leyti þegar fyr-
ir hendi í Ritgerðinni, en þar var hún aðeins
sett fram sem alhæfing um alla heimspeki, án
útlistana eða dæma. I síðari ritunum fáum við
hins vegar sæg af einstökum útlistunum, til
dæmis um orðin ,skilningur’ og ,regla’. En við
fáum gömlu alhæfinguna úr Ritgerðinni líka.
Þá segir Wittgenstein að heimspekin sé álög á
hugsuninni, fjötrar sem hún spinnur sér úr
misskilningi á orðum, og oftast bara á orðum
sem hvert mannsbarn kann að fara með í dag-
legu lífi eins og .skilningur’ og ,regla’.
V
Við skulum enda á einu litlu dæmi af því
hvernig Wittgenstein fer með heimspekilegt
I Bertrand Russell taldi
I Wittgenstein — sem hann
I kallaði unga Austurríkis-
| manninn sinn — vera
snilling, og leit á hann
sem arftaka sinn.
efni. Þess ber að geta að Mikael Karlsson pró-
fessor hefur skrifað afbragðsritgerð um skylt
efni. Hún heitir „Hugsum við með heilanum?"
og birtist í tímariti Félags áhugamanna um
heimspeki Hug, 7da árgangi 1995. Þar segir í
neðanmálsgrein: „Sumar kjarnahugsanir mín-
ar liggja í loftinu í ritum Ludwigs Wittgen-
stein...“. Ritgerð Mikaels er þó afar frumlegt
verk. Dæmið sem við ætlum að líta á kemur
þar ekki við sögu. En það er dæmi af hugsun
og heilastarfi og kemur úr Bláu bókinni sem
fyrr er nefnd. Hjá Wittgenstein kviknar
dæmið meðal annars af athugunum hans á
einni röksemdafærslu Freges um undii’stöður
stærðfræðinnar þar sem hugtakið merking
kemur mjög við sögu. Merking kallar á að við
hyggjum að hugsun.
Nú segjum við afar oft - til dæmis ef barn
spyr - að hugsunin fari fram í höfðinu. Hver
eru nú rökin fyrir því að hugsunin fari fram í
höfðinu? Wittgenstein byrjar atlögu sína við
þennan vanda á að segja að okkur hætti jafnt
og þétt til að misskilja óbrotin orð. Meðal
annars hættir okkur til að fara með sögnina
,að hugsá eins og hún væri hliðstæð við sagn-
irnar ,að tala’ og ,að skrifa’. Við sjáum að vísu
í hendi okkar að hugsun er ekki það sama og
töluð eða skrifuð setning, til að mynda af því
að sama hugsunin getur birzt í kínverskri
setningu og íslenzkri sem eru gerólíkar. En
setningar eru alltaf staðsetjanlegar (sem tákn
á blaði eða hljóðbylgjur í loftinu). Þá virðist
okkur að hugsunin hljóti að vera staðsetjan-
leg líka, og við leitum að einhverjum stað þar
sem hún fer fram, ef ekki í heilanum þá í dul-
arfullum miðli eða vaka sem við köllum hug.
En þetta kynni að vera tómur misskilning-
ur. Kóngurinn hefur ákveðna staðsetningu á
skákborðinu. En það er ekki þar með sagt að
við getum spurt hver sé staðsetning kóngsins
í skákreglunum. Satt að segja virðist það vera
merkingarlaust að tala um staðsetningu ein-
stakra taflmanna í skákreglunum, nema það
væri villandi orðalag um staðsetningu þeirra á
skákborðinu samkvæmt skákreglunum. Eig-
um við þá kannski að segja að það sé merk-
ingarlaust að tala um stað þar sem hugsunin
fer fram?
Ekki endilega. Við getum reynt að gefa
þessum talsmáta merkingu, eins og við vor-
um rétt í þessu að gefa orðalaginu ,staðsetn-
ing í skákreglunum’ merkinguna staðsetning
á borðinu samkvæmt reglunum. Ein leiðin til
að gefa tali um staðsetningu hugsunar merk-
ingu er að ímynda sér tilraun. Segjum að líf-
eðlisfræðinni hafi fleygt svo fram að lífeðlis-
fræðingur geti fylgzt á stórum skjá með því
sem gerist í heilanum á honum sjálfum þegar
hann hugsar. Og að hann geti lesið hugsanir
sínar beint af skjánum. Annar lífeðlisfræð-
ingur á öðrum stað gæti líka lesið þær af skjá
sem er tengdur við aðalskjáinn. Mundi nú
þessi tilraun sýna að hugsunin fari fram í
heilanum?
Við höfum lýst hugsanlegum kosti á því að
fylgzt sé með hugsun í heilanum. Er þá
hugsunin ekki í heilanum? Samanburðar-
dæmi, sem stendur ekki hjá Wittgenstein,
sýnir að svo þarf ekki að vera. Við getum les-
ið tónlist af fíngrahreyfingum píanóleikara.
Til dæmis mætti ráða af slíkum hreyfíngum í
þögulli kvikmynd hvað verið er að spila.
Þannig eru fingrahreyfingarnar ein tjáning
tónlistarinnar. En þær eru að sjálfsögðu ekki
tónlistin sjálf, og ekki heldur hugsunin eða
tilfinningin í henni. Hvers vegna skyldum við
ekki líta heilastarfsemi lífeðlisfræðingsins
svipuðum augum og fingi’ahreyfíngar píanó-
leikarans?
Wittgenstein segir annað um þetta dæmi.
Það er mikil freisting að segja að það sé hugs-
unin sjálf sem fer fram í heilanum sem skjár-
inn sýnir. Þar með eru það bara yfirborðsleg
ummerki hennar sem eiga sér stað á blaði
sem lífeðlisfræðingurinn skrifar á eða í tal-
færum hans þegar hann segir eitthvað. En
þessa freistingu eigum við að standast.
Astæðan er sú að það sem skjárinn sýnir okk-
ur af heilastarfinu er ekki annað en enn ein
tjáning hugsunar til viðbótar við skrifuð eða
töluð orð og margvíslegar athafnir okkar. Við
getum ráðið hugsunina af því (lesið hana út úr
því) eins og af orðum og athöfnum. Þá er það
ekki hugsunin sjálf frekar en orðin og athafn-
irnar eru það.
Þar með virðist það aftur koma til álita að
segja það einfaldlega merkingarlaust að hugs-
unin sjálf fari einhvers staðar fram. Og það
væri þá merkingarleysa sem kviknar af því að
sakleysislegt orð eins og sögnin ,að hugsa’
flækist fyrir okkur.
Höfundurinn er prófessor í heimspeki
í Hóskóla íslands.
Þeir sem eru til
taka viðarteinung
í greip sér
Við hin reynum
en nei nei
grípum í loft lófans
Þeir sem eru til
veiða storma
í stóra háfa
Við hin reynum
en nei nei
þyrlumst upp
og dönsum
við fölnað laufíð
því vindkynja
Þeir sem eru til
gleypa sverð
og elda
Við hin reynum
en nei nei
verðum höggstaðir sverða
eldi elda
því reykkynja
Þeir sem eru til
eru fæddir
í hringabrynju
Við hin reynum
að fæðast
en neinei, neinei, neinei
ROKKIÐ ER
Degi hallar
rokkið er,
rökkið er
hrökkáll sem
hlykkist um gítar
bítur í trommukjuða
syndir um sviðið
frá magnara til magnara.
Brátt lýstur
aftureldingu niður
okkur mun birtast
þrumuvagn á grænu vengi.
Og sjá! Nýr Guð mun halda
um tauma.
Höfundurinn er kennari í Bergen. Ljóðin eru
úr nýrri bók hans sem heitir Ostraka. Utg.
Mól og menning, 1997.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. MAÍ 1998 5