Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 9

felur í sér fágætt tækifæri til að ná fram um-
bótum í skipulagi höfuðborgarinnar. Af þeim
kostum sem nefndir hafa verið að undanförnu
eru það helst tveir sem uppfyllt gætu þetta
skilyrði, Laugardalurinn og austurbakki
Reykjavíkurhafnar.
Staðsetningu tónlistarhúss í Laugardal
samkvæmt fyrirliggjandi tillögu Guðmundar
Jónssonar er unnt að rökstyðja út frá línulegri
þróun miðborgar Reykjavíkur til austurs, inn
með Suðurlandsbraut, Ármúla, Skeifunni og
Faxafeni. Svæði þetta hefur á undanförnum
árum verið að breytast úr óhrjálegu iðnaðar-
hverfí í miðstöð fjái-mála og viðskipta, þvert
ofan í allar skipulagsáætlanir. Helsti galli þess
er að umferðarskipulag er í ólestri og fátt í
umhverfínu gleður auga þess fjölda sem þar
sinnir daglegum erindum. Miðlæg staða svæð-
isins innan borgarlandsins er líkleg til að festa
það enn frekar í sessi sem útvíkkun miðbæjar-
ins, verkstæðishúsin munu þá smám saman
víkja fyrir reisulegri byggingum. Kostir á
greiðri samgöngutengingu við gamla miðbæ-
inn í vestri og atvinnusvæði á Ártúnshöfða í
austri opnar möguleika á samhangandi, línu-
legum miðbæ í Reykjavík eftir endilöngu nes-
inu á næstu öld. Bygging tónlistarhúss í þess-
um hluta borgarinnar myndi verða mikil lyfti-
stöng og menningarauki fyrir aðliggjandi
svæði. Miklu hefur verið kostað til að gera
Laugardalinn aðlaðandi sem útivistarsvæði og
er hann að verða almenningsgarður á heims-
mælikvarða. Sjálf lóðin er hentug og tilbúin til
byggingar um leið og fjármagn fæst. Glæsileg
teikning liggur fyrir og ekki þarf að réttlæta
það að verja dýrmætu söfnunarfé tónlistar-
fólks í að endurhanna húsið á öðrum stað. í
samræmi við óskir um aukið vægi ráðstefnu-
halds hefur arkitekt hússins nýlega sýnt fram
á að koma má fyrir viðbótarsölum til ráð-
stefnuhalds í hliðarálmu út frá sameiginlegu
anddyri, án þess að slíkt rýri hina upphaflegu
hugmynd. Ef nauðsyn krefur er nægilegt svig-
rúm fyrir hótelbyggingu á auðu svæði til hlið-
ar, miðja vegu milli tónlistarhúss og Laugar-
dalshallar.
Hinn kostinn, staðsetningu á austurbakka
Reykjavíkurhafnar, má rökstyðja út frá mark-
miðum um eflingu gamla miðbæjarins. Hann
samrýmist vel þeirri hugmynd sem nú er unn-
ið að um kjarna menningarstofnana í kvosinni
norðanverðri, með gagnasöfnum borgarinnar í
Tryggvagötu 15 og nýrri listamiðstöð í Hafn-
arhúsinu við hliðina. Tilkoma ráðstefnu- og
tónlistarhúss við höfnina gæti orðið lyftistöng
fyrir verslun og þjónustu í miðbænum þar sem
húsið yrði í þægilegu göngufæri. Nálægðin við
höfnina og hafíð býður upp á heillandi útsýni
og skemmtilegar andstæður. þrátt fyrir aug-
ijósa kosti eru einnig annmai-kar á staðsetn-
ingu tónlistarhúss við höfnina. Með lagningu
Geirsgötu var hafnarbakkinn slitinn úr tengsl-
um við miðbæinn og úr því er ekki auðvelt að
bæta, jafnvel ekki með göngubrú. Heillandi
framtíðarmöguleikar felast í útvíkkun miðbæj-
arins út að hafnarbakkanum, en til þess að svo
megi verða þarf að finna viðunandi lausn á
flóknum skipulagsvandamálum eins og um-
ferðarleiðinni fram hjá miðbænum. Varast ber
að hefja framkvæmdir við eina byggingu án
þess að fyrir liggi heilsteypt skipulagshug-
mynd um framtíðartengsl hafnar og miðborg-
ar. Illa staðsett mannvirki á borð við Faxa-
skála og Geirsgötu mega ekki leiða til mála-
miðlanalausnar á skipulagi svæðisins, gera
verður ráð fyrir að þau megi víkja, þótt síðar
verði. Enda þótt sýnt hafi verið fram á að tón-
listarhús hliðstæðrar gerðar og í Laugardaln-
um geti vel rúmast á austurbakka hafnarinnar
er líklegt að endurskoða þurfí heildarhug-
mynd byggingarinnar að meira eða minna
leyti þar sem aðstæður í umhverfi eru ólíkar.
Kostnaður vegna endurhönnunar hússins er
því óhjákvæmilegur. það er á ábyrgð núlifandi
kynslóðar að leiða tónlistarhúsmálið til lykta
með þeim hætti að sómi sé að um langa fram-
tíð. Tveir vænlegir kostir eru í stöðunni. Að
reisa tónlistarhús með fullkominni aðstöðu
fyrir ráðstefnuhald í Laugardal á grundvelli
verðlaunatillögu Guðmundar Jónssonar arki-
tekts. Eða að öðrum kosti fela sama höfundi
að hanna nýtt ráðstefnu- og tónlistarhús við
austurbakka Reykjavíkurhafnar í samræmi
við nýjar áherslur í skipulagi miðborgarinnar.
Aðrar lausnir sem kynntar hafa verið, um tón-
listarhús sem viðhengi við Hótel Sögu eða í
neðanjarðarhelli undir Öskjuhlíð, eru hvorki
til þess fallnar að hafa jákvæð áhrif á þróun
Reykjavíkur til framtíðar né heldur á ímynd
hennar sem höfuðborgar með menningarlegan
metnað. Hafa ber í huga að tónlistarhús í
Reykjavík er eitt mikilvægasta verkefni síðari
ára á sviði byggingarlistar. Það yrði vanvirða
við þessa grein lista ef gengið yrði fram hjá
lögmætum vinningshafa úr einu norrænu
byggingarsamkeppninni sem haldin hefur ver-
ið hér á landi og verkið falið öðrum hönnuðum
eftir krókaleiðum.
Höfundur er arkitekt og deildarstjóri byggingarlistar-
deildar Listasafns Reykjavíkur.
MIKILVÆGI TON-
LISTARUPPELDIS
IÞESSU landi eru starfandi rúmlega 70
tónlistarskólar, þar af 9 í Reykjavík
(auk 6 sem eru á styrkjum) en 15 alls á
stór-Reykjavíkursvæðinu. Alls stunda
yfír 12 þúsund nemendur nám í tónlist-
arskólum landsins, þar af ca. 3.200 í
Reykjavík. Þeir eru reknir samkvæmt
lögum frá árinu 1985. Kjarni þessara
laga er, að sveitarfélög greiða launakostnað
tónlistarskólanna að uppfylltum ákveðnum
skilyrðum. Launagreiðslur vegna tónlistar-
skólanna í Reykjavík voru á ái-inu 1997 rúm-
lega 300 milljónir ki’óna.
Þetta er tölfræðilegi ramminn. Hvað felst á
bak við hann? Til hvers er samfélagið að
styrkja tónlistarskóla? Hver er tilgangur og
markmið með starfsemi tónlistarskólanna?
Eru tónlistarskólar tískufyrirbæri? Er að-
stöðumunur hvað tónlistarnám varðar eftir
landshlutum eða búsetu? Er tónlistarnám for-
réttindanám hinna efnuðu?
Skilgreining menntunarinntaks skólakei-fis-
ins í heild hefur breyst með breyttum tímum.
í þjóðfélagi sem er mjög hröðum breytingum
undirorpið breytist markmiðasetning skóla-
halds einnig. Hinar gömlu traustu stoðir
menntunarinnar, þ.e. að læra að lesa, skrifa
og reikna, eru reyndar eftir sem áður nauð-
synlegar, en þær einar fullnægja
ekki lengur menntunarþörfum sí-
breytilegs samfélags. Menntunar-
framboðið hlýtur að verða fjöl-
breyttara og margþættara eftir því
sem samfélagið breytist meira og
hraðar og verður flóknara. Ný
menntastefna menntamálaráðu-
neytisins sem kynnt er þessa dag-
ana endurspeglar þessa staðreynd.
í gildandi aðalnámskrá grunn-
skóla, almennum hluta, segir m.a.,
að skólinn skuli stuðla að alhliða
þroska, heilbrigði og menntun
hvers og eins. Hér er sett fram sú
kenning, að enginn geti náð alhliða
þroska né alhliða menntun, nema
tillit sé tekið til þeirrar hneigðar og
frumþarfar einstaklingsins að læra
að umgangast listræn fyrirbæri,
fræðast um þau, fá útrás íyrir
sköpunarþörf sína og læra að
leggja sjálfstætt gildismat á list-
ræn fyrirbæri; í stuttu máli, læra
að njóta þess sem fagurt er, ekki sem gagn-
rýnislaus og viljalaus neytandi heldur sem
virkur einstaklingur sem kann að taka afstöðu
grundvallaða á yfirsýn og innsæi.
Hvernig sinnir hinn almenni skóli þessum
menntunarþætti?
Ymsar listgreinar eru kenndar í skólum
landsins. Þær eru að minnsta kosti á stunda-
skrám nemenda. Þessar listgreinar eiga það
sameiginlegt, að þær eru tiltölulega einangr-
aðar í námskrám skólanna.
Með þessu er ekki átt við að ekki sé ýmislegt
vel gert í þessum efnum. Vissulega á sér víða
stað frjó listræn viðleitni í skólum. En listræn
starfsemi, eða í víðari skilningi, faguruppeldi,
getur tæplega borið mikinn árangur í nokkrum
einangruðum tímum á viku. Listakennsla eða
faguruppeldi er hægfara þróunarferli sem
byggist á sívaxandi reynslu af listrænum íyrir-
bærum og viðfangsefnum. Árangursríkt fagur-
uppeldi ætti að vera samþætt daglegu lífí og
starfi nemenda í skólunum.
Tónmenntauppeldi er hér engin undantekn-
ing. Meginmarkmið tónmenntakennslunnar í
skólunum stefna að því að gera nemendur
færari um að njóta tónlistar af greind, skiln-
ingi og tilfinningu og að þeir verði um leið
gagnrýnir njótendur sem geri sé grein fyrir
hlutverki og stöðu tónlistar í samfélaginu.
Ef almenna skólakerfið sinnti tónmennta-
uppeldi nemenda sinna betur og meir en það
gerir eða getur gert núna, ef til væru nægir
kennarar og góð aðstaða í gi-unnskólunum er
sennilegt, að tónlistarskólar landsins væru
ekki eins yfirfullir og raun ber vitni. Samfé-
lagið styrkir tónlistarskólana m.a. vegna þess
að þeir sinna vanræktum þætti í almenna
skólakerfinu. Þörf, löngun og áhugi á tónlist-
arnámi í þessu landi er ótvíræður og einu
stofnanirnar sem veita raunverulega þjónustu
í þessu tilliti eru tónlistarskólarnir, fyrir utan
þá grundvallarfræðslu um tónlist og tónlistar-
iðkun (þ.e. tónmennt), sem nemendur fá og
stunda í grunnskólum landsins og þá einka-
EFTIR STEFAN EDELSTEIN
Almennar hugleiðingar
um faguruppeldi og
um hlutverk og tilgang
tónlistarskóla
tíma í hljóðfæraleik sem þeir geta sótt til ým-
issa kennara.
Beinn tilgangur og markmið með starfsemi
tónlistarskólanna er því að sjá börnum, ung-
lingum og raunar fullorðnum einnig fyrir
þeim möguleika að iðka tónlist, þ.e. að læra á
hljóðfæri og stunda ýmsar greinar tónlistar-
innar svo sem tónfræði, tónlistarsögu o.fl. og
auk þess að leika á hljóðfæri með öðrum og
taka þátt í hljómsveitarstarfi og kórstarfi þar
sem slíkt er boðið fram. Almennt má orða
þennan tilgang þannig, að hlutverk tónlistar-
skólanna sé að veita nemendum sínum alhliða
tónlistarmenntun og stuðla á þann hátt bæði
Ljósm.Morgunblaðið/Golli.
I LJOS hefur komið að tónlistarnám virðist einnig stuðla að því að
nemendum gangi betur í öðrum námsgreinum. Myndin er úr Tón-
skóla Sigursveins.
að tónlistarmenntun einstaklingsins og tón-
listarmenningu samfélagsins í heild.
Samfélag okkar einkennist m.a. af því að
alls kyns framboð af skemmti- og afþreying-
arefni getur gert einstaklingana óvirka. Sjálf-
stæð smekkmótun og myndun gildismats hjá
einstaklingnum, hvort sem um er að ræða
börn, unglinga eða fullorðna er í hættu vegna
þessa framboðs. Því óvirkari sem þessir við-
takendur eru því líklegra er t.d. að svokallað-
ur skemmti- eða afþreyingarvarningur seljist.
Það er einn veigamesti þáttur í tónlistar-
uppeldi að þroska hæfileika bama og unglinga
til sjálfstæðs músíkalsks gæðamats, sem
byggist á þekkingu efnisins. Einungis á þann
hátt geta böm og unglingar tekið sjálfstæða
og óháða afstöðu til tónlistarframleiðslunnar
sem neytendur í staðinn fyrir að láta stjómast
af tísku- og neyslulögmálum. Þessum mark-
miðum reyna tónlistarskólamir að sinna í
starfi sínu.
Tónlistarkennsla í tónlistarskólunum er því
mikilvægt mótafl gegn þeirri óvirkni sem svo
mjög einkennir samfélag okkar. Nemendur
tónlistarskólanna eru virkir í hljóðfæraleik,
þeir læra að hlusta á virkan hátt og greina
tónlist, taka þátt í skapandi tónlistarathöfnum
og verða smátt og smátt gagnrýnir þátttak-
endur, bæði á eigin sköpun og tónlistarflutn-
ing, svo og gagnrýnir neytendur þess sem
aðrir skapa og flytja. Vissulega er þetta hæg-
fara þróun, en hún byggist á sívaxandi
reynslu og þroska einstaklingsins.
Faguruppeldi, þar með talið tónlistarupp-
eldi, krefst tíma. Árangurinn kemur oft ekki í
Ijós fyrr en seint og síðar meir. Skapandi
sjálfstjáning á sviði lista er eitt mikilvægasta
tæki sem fyrir hendi er til að öðlast aðgang að
því sem fagurt er og til að fá sinn tilskilda
skammt af lífsfyllingu. Tilveruréttur tónlistar-
skólanna byggist m.a. á þessu. Tónlistarskólar
eru því síður en svo tískufyrirbæri heldur
fyrst og fremst nauðsynlegur vettvangur
skapandi starfs á sviði tónlistar sem allt of lít-
ið er sinnt innan ramma almenna skólakerfis-
ins, af hinu opinbera framboði eða af hinum
almenna neyslumarkaði.
I framangreindu máli hefur verið fjallað um
tilgang tónlistaruppeldis. Þessu til viðbótar
ætti að nefna, að rannsóknir og athuganir
undanfarin ár og áratugi benda til þess, að vel
skipulögð tónlistarkennsla geti haft í för með
sér yfirfærsluáhrif á önnur námssvið, m.ö.o.
nýst nemandanum í öðru námi en tónlistar-
námi. Hér er átt við, að í tónlistamámi eru
þættir á borð við minni, einbeitingu og að-
greiningarhæfni þjálfaðir kerfisbundið og
markvisst. Einnig eru fínhreyfingar hjá börn-
um þjálfaðar með ástundun hljóðfæraleiks.
Síðast en ekki síst eru nemendur sem stunda
tónlistarnám sífellt að samþætta einingar í
heildir, bæði með því að skapa sjálfir tónlist
og endurskapa tónlist annarra með tónlistar-
flutningi sínum.
Því verður ekki neitað að aðstöðumunur er
eftir landshlutum og búsetu hvað tónlistar-
nám varðar. Skortur á sérmenntuðum kenn-
urum háir mjög starfsemi margra tónlistar-
skóla úti á landsbyggðinni. Kennsluframboð
margra smærri tónlistarskóla er takmarkað.
Þótt ekki sé hægt að segja beint, að tónlistar-
nám sé forréttindi hinna efnuðu er það eigi að
síður staðreynd, að það er alldýrt
og getur orðið töluverður fjárhags-
baggi fyrir efnalitlar fjölskyldur að
kosta börn sín til tónlistarnáms.
Þetta misrétti er ekki hægt að leið-
rétta til fullnustu nema allur
rekstrarkostnaður tónlistarskóla
yrði greiddur af hinu opinbera og
tónlistarnám væri ókeypis, en vafa-
laust er langt í það að líkt paradís-
arástand skapist í þessu landi.
Kostnaður við launagreiðslm'
vegna tónlistarskólanna er mörg-
um sveitarfélögum orðinn þyrnir í
augum þótt upphæðin í sjálfu sér
sé ekki mikil. Hún er brotabrot af
því sem varið er til skóla- og
fræðslumála í heild og hún er
einnig aðeins smábrot af því sem
varið er til menningarmála al-
mennt.
Þeir sem gagnrýna tilverurétt
tónlistarskólanna og finnst starf-
semi þeirra munaður sem hægt sé
að vera án ættu að hugleiða, hvort við í þessu
landi höfum ekki einblínt of lengi og um of á
mikilvægi fjárfestingar í steinsteypu og fiski,
hvort mannlífið sjálft, tækifæri einstaklings-
ins til skapandi starfs og hæfni hans til að
njóta þess sem fagurt er, þ.á m. gildi lista í líf-
inu, hafi ekki farið halloka vegna þeirrar
áherslu sem við höfum lagt á mikilvægi svo-
kallaðrar uppbyggingar og neyslu undanfarna
áratugi.
Þeir skyldu einnig hugleiða að sá sægur vel
menntaðra tónlistaimanna sem hefur haldið
og heldur uppi blómstrandi tónlistarlífi þessa
lands, hvort sem rætt er um tónskáld, tónlist-
ar- og tónmenntakennara, hljóðfæraleikara,
söngvara, kórstjóra, sinfóníuhljómsveit, óperu
o.s.frv., hófu flestir sína tónlistargöngu í tón-
listarskólum landsins áður en þeir leituðu út
fyrir landsteinana og öfluðu sér frekari
menntunar.
Tónlistarskólarnir eru einnig oft mikil lyfti-
stöng fyrir menningarlíf viðkomandi sveitar-
félags, kaupstaðar eða bæjar. í sumum tilvik-
um eru þeir hinn eini og sanni burðarás
menningar, lista, skemmtunar og félagslífs.
(Má benda á að nýjar kannanir sýna að þörf
sé á að stórauka fjölbreytni í menningar- og
mannlífí landsbyggðarinnar vegna þess að
það er staðreynd að margir vilja flytja á höf-
uðborgarsvæðið vegna hins auðuga mannlífs
og menningai'lífs en ekki aðeins af atvinnuá-
stæðum.)
Tónlistarskólarnir eru ekki munaður sem
þjóðin hefur ekki ráð á. Öllu heldur ætti að
búa mun betur að þeim. Tónlistarnám er sjálf-
sagður þáttur í menntun allra, jafn sjálfsagð-
ur og það að læra að lesa, eða læra að verða
læs á umhverfi sitt í víðasta skilningi þess
orðs. Þessi orð eru sérstaklega sögð í ljósi
þess að ýmsar blikur eru á lofti í málum tón-
listarskólanna, sérstaklega í Reykjavík.
Höfundur er skólastjóri Tónmenntaskóla Reykjavíkur
og í stjórn STÍR - Samtaka tónlistarskóla í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. MAÍ 1998 9