Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 17

* Vi
BENEDIKT Erlingsson sviðsetti bardagann við Knafahóla úr Njálu með aðstoð
14 vaskra karla úr hópi ráðstefnugesta.
Það mœtti halda að áhugi
á norrænu miðaldaefni
hlyti að vera af hinu góða
en svo vandrœðalaust er
pað pó ekki.
en grundvallarspurningin er eftir sem áður:
„Hvernig á að fá fólk til að lesa sögurnar?" Sú
spurning var áleitin í máli margra ráðstefnu-
gesta.
Útlendingar þurfa góðar þýðingar, en ís-
lendingar þurfa góðar útgáfur og þá helst út-
gáfur af ýmsu tagi, þannig að bæði börn og
fullorðnir finni eitthvað við sitt hæfi. Og þá er
kannski engin goðgá að útbúa stytta texta, en
einmitt slíka úrvinnslu benti Heimir Pálsson á
að margir væru tortryggnir á. „Á íslandi eru
fornbókmenntirnar heilagir, sannir textar, en
vandinn er að fólk er lifandi og þarf lifandi
texta. Við erum of hrædd við að miðla efninu
þannig að allir fái eitthvað við sitt hæfi,“ sagði
Heimir.
Kristinn Jóhannesson hnykkti á því sama
og minnti á að á tækni- og vísindasviðinu
væru einfaldaðir textar í raun forsenda fyrir
innsýn almennings inn á flókin svið. Og hvers
vegna ætti það sama ekki að gilda um forn-
bókmenntirnar? Svanhildur Óskarsdóttir,
lektor í London, benti á að góð leið til að
styðja við og ýta undir skilning á Islendinga-
sögum væri að nota ýmsa aðra miðaldatexta,
til dæmis alls kyns fræðitexta, til að miðla sýn
inn í hugarheim Islendingatexta.
Bókmenntir, ekki sagnfræði
í máli sínu kom danski rithöfundurinn Poul
Vad inn á að nútímafólk læsi íslendingasögur
sem bókmenntir, ekki sagnfræði. Bæði stíll
þeirra, tónn og írónía væri auðskilið nú-
tímalesendum, en einnig efni þeirra eins og
ástarsögur sagnanna. „Bókmenntir þurfa að
vera allt um kring til að vera lifandi. Fyrst og
fremst þurfa þær að vera lesnar, líka af rit-
höfundum, og í verkum þeirra geta þær lifnað
á ný.“ Pað var því einkar vel til fundið að auk
Vads tóku þarna til máls þeir Kittelsen og Br-
ingsværd, en einnig danski rithöfundurinn Ib
Michael, sem hefur skrifað um miðaldir, og
svo Svava Jakobsdóttir, sem bæði hefur notað
norrænt goðsagnaefni í Gunnlaðarsögu en
einnig beitt skáldlegu innsæi á túlkun goð-
sagna. Einnig var á það minnst að teikni-
myndasögur væru tilvalin miðlunarleið.
Brugðið ó leik með arfinn
Enn ein aðferð til að hleypa lífi í fornbók-
menntirnar er í leikhúsinu, eða með orðum
Benedikts Erlingssonar leikara „að leika sér
með arfinn". Þau orð lét hann rætast fyrir
framan ráðstefnugesti. í stað þess að halda
fyrirlestur um uppfærslu sína á Gunnlaugs
sögu Ormstungu, sem hann og Halldóra Geir-
harðsdóttir fluttu ráðstefnugestum á eftir-
minnilegan hátt, gerði Benedikt sér lítið fyrir
og setti á svið bardagann við Knafahóla úr
Njálu með aðstoð 14 vaskra karla úr hópi ráð-
stefnugesta. Leikararnir voru undurfljótir að
setja sig inn í hlutverkin, fylgdu fyi'irmælum
leikstjórans, en bættu heldur betur við.
Flutningur bardagans var með miklum tilþrif-
um og glæsibrag, er náði hámarki er Kol-
skeggur, í líki Heimis Pálssonar, drundi:
„Eigi þarftu á að líta, jafnt er sem þér sýnist,
af er fóturinn."
Það er þvi úr ýmsum hugmyndum að moða
fyrir þá sem koma vilja fornsögnunum á
framfæri. Erlendis eiga fornsögurnar erindi
sem hluti af bókmenntaarfi heimsins. Heima
fyrir gildir annað og meira. Þar snúast forn-
sögurnar og fornbókmenntirnar ekki aðeins
um bókmenntaarf heimsins, heldur arf ís-
lendinga sjálfra. Eigi hann að erfast sem ann-
að en skinnskræður á safni verður hann að
vera meira en tylliræður á hátíðisdögum.
Fornbókmenntimar eru að mörgu leyti undir-
staða tungumálsins, sem er svo fjarskalega
bundið bókmenntunum að hefði Freud þekkt
íslendinga hefði hann örugglega verið upp-
teknari af bókmenntabindingu þeirra en móð-
urbindingu karlmanna. Islenskan er mun
bundnari bókmenntunum en tungumál al-
mennt. Það er engin ástæða til dómsdagsspá-
dóma, en ef bókmenntirnar eru ekki lesnar
rofnar þessi binding og um leið lokast dyrnar
á fortíðina, sem varðveitt er í fornbókmennt-
unum. Ráðstefnan veitti gott tækifæri til að
hugleiða hvernig skjóta mætti fætinum milli
stafs og hurðar.
ÖNNUR TÍÐ OG
SVÆÐI RIFBJERGS
Klaus Rifbjerg hefur sent frá sér 120 bækur á fjórum
áratugum auk þess að vera mjög áberandi í danskri
menningarumræðu. Að mati ARNAR OLAFSSONAR er
framlag hans misgott. Nýjustu bækur Rifbjergs eru
smásagnasafnið Onnur tíð og Ijóðabókin Auð svæði.
KLAUS Rifbjerg er lík-
lega kunnastur danskra
skálda á íslandi. Það er
bæði vegna vinsælda
skáldsögu hans Anna, ég Anna
frá 1969, en sjálfsagt líka vegna
þess hve áberandi Rifbjerg hef-
ur verið í þjóðfélagsumræðum,
m.a. um skáldskap og umfjöllun
um hann. Það er hann enn, en
auk þess einhver afkastamesti
rithöfundur sem ég þekki til,
hefur birt a.m.k. 120 bækur á
fjórum áratugum. Ég hygg að
fáir hafi yfirsýn yfir það allt, og
ekki hefi ég lesið nema brot af
þessu. Með þeim fyrirvara verð
ég að segja, að það var mjög
misgott. Ljóðin fannst mér best, en þær
skáldsögur sem ég hefi lesið eftir fyrrnefnda
Önnu eru ansi sviplitlar. Og það held ég stafi
af markvissri stefnu, en ekki af hæfileika-
leysi eða sjálfsánægju. Þetta kemur skýrt
fram í nýjasta smásagnasafni hans, Önnur
tíð (Andre tider), frá 1997. Þar segir frá
hversdagslífi fólks, sem ekki sker sig úr
fjöldanum. Verði það fyrir áföllum, þá eru
það algeng áföll, svo sem að missa maka eða
stöðu, jafnvel að verða fyrir líkamsárás. Við-
brögð persónanna eru eins og við mátti bú-
ast, og sagt frá öllu á fremur hversdagslegu
máli. Nú er það auðvitað virðingarverð
stefna að forðast ýkjur og hasar, sem fólk
hefur í ríkum mæli í sjónvarpinu, en reyna
þess í stað að skrifa verk sem varða lesend-
ur, þannig, að þau fjalla um þeirra líka. En
satt að segja verða þessar smásögur í heild
lítt minnisstæðar. Sumt er þó myndrænt
grípandi í þessum textum, t.d. fyrsta sagan,
sem heitir bara Hamingjan. Þar gerist ekki
annað en að kona vaknar og minnist upphafs
hjónabands síns:
„Bíll hafði vakið hana, þannig var það
næstum hvern morgun, og hún teygði úr sér
og hlustaði á hann ski-ölta yfir steinlagða
þrönga götuna niður að firðinum. Glampi -
e.t.v. frá framrúðu vörubílsins - barst yfir
loftið og var bros hennar og ekki bros henn-
ar. Hún brosti. Sæng um fótlegginn og sval-
inn við hælinn sem stendur út úr er munaður,
og munaður seytlaði niður yfir hana. En það
voru heldur engir. orð um það, það var aðeins
þessi tilfinning og óendanleg útvíkkun og
faðmandi öryggi samtímis. An þess að hreyfa
sig færðist hún út yfir rauð þökin, sá gula
húsveggina, skynjaði blikuna á firðinum,
hófst upp yfir hann, kom auga á beykibjartar
eyjar við sjóndeildarhringinn, fann þytinn af
hvítum skýjabólstrunum sem strukust fram
hjá eyrum hennai- og sneri aftur til sjálfrar
sín þama í morgunbirtunni...“
Oft reyna Ijóðskáld að grípa augnablik,
sem gjarnan er venjulegt, reyna að miðla
skynjun þess. Og nú á útmánuðum birtist
svo ný ljóðabók Rifbjergs, Terrains vagues.
Titillinn er franskur, enda tilvitnun í texta
eftir Victor Hugo, sem lýsir mótum borgar
og sveitar, undarleg og ljót svæði. Á íslensku
mætti þá bókin heita Auð svæði, og sjálfsagt
er að skilja þetta í yfirfærðri merkingu, að
hún fjalli um mörk vitundarinnar. Eins og
svo oft áður hjá Rifbjerg eru bemskuminn-
ingar áberandi, myndræn lýsing á dæmi-
gerðu umhverfi þessara tíma, á hlutum sem
þá settu svip á það, en nú em horfnir. Þetta
em „opin ljóð“, rökleg frásögn eða lýsing á
einfóldu máli, og auðskilin, a.m.k. á yfirborð-
inu. En stundum speglast einn vemleiki í
öðmm og jafnvel þriðja, en skilningur les-
enda á ljóðinu myndast einhversstaðar á
milli þessara speglana. I eftirfarandi Ijóði
em þannig einhver tengsl, samsvömn á milli
örvera í smásjá, og þess sem messa snýst
um. Þá skiptir líka máli, að við berum öll
þessar örvemr með okkur, óskynjanlegar,
en umræddar messur em fram-
andlegar venjulegu lúterstrúar-
fólki svo sem mælanda og um-
hverfi hans. Það er dæmigert
fyrir þessar vísanir Rifbjergs til
fortíðarinnar, að þær em ævin-
lega hlutbundnar, enda þótt þær
muni vera ókunnar mörgum ef
ekki flestum dönskum lesend-
um, þannig munu sérnöfnin
tákna dansskóla á 5. áratug ald-
arinnar í æskuhverfi Rifbjergs,
Amager. Það skiptir líka máli að
„terra incognita" merkir óþekkt
land á vísindamálinu gamla, lat-
ínu, með þessum stflblæ færast
strákamir inn í órofa vísinda-
hefð margra alda.
Tannskaf
Faðir eins vinarins var læknir
og átti öíluga smásjá
og þar sem hann hafði ánægju af
að opna okkur leyndarmál veraldarinnar
og fór með okkur í allar kirkjur
borgarinnar þar sem mismunandi trúarstefnur
komu fram
fannst honum líka að við ættum að sjá það
sem \nð t.d. bárum með okkur
í munninum af sýklum
og örverum svo
við skoðuðum tannskaf, eigin uppskeru
og skrúfuðum upp og niður þangað til
allt stóð skínandi skýit
og ólýsanlegur dans
birtist augunum
eðluball villtara en það
sem nokkurn tíma sást hjá Elly Pogge
eða Freddie Hansen
á meðan gormgerlar opnuðu faðminn
vonglöðum klasasýklum oghófu
tangó, svo sefjandi
að maður fylltist losta og
öfund
hefði ekki þegar orðið Ijóst
að hér var horft
beint niður í hið óstýranlega
allt sem maður annars með opnum augum
hafði tök á og drottnaði
ySr en ekki hér
ekki með augunum beint stíft
að þessari terra incognita stækkaðri
einhverju sem maður sjálfur bar með sér
hvort sem maður vildi eða ekki
og sem var víst eðlilegt
og hvorki vai' hægt að berjast gegn
né sigrast á, sama hve mörgum
túpum af tannkremi var klesst á burstann
og hve mikið var skolað
ogspýtt
En það víkkaði sjóndeildarhringinn
og á meðan grísk-rétttrúaði
karlakórínn í Breiðgötu keppti
við messudrengina í
rómversk-kaþólsku kirkjunni neðai'
ígötunni
dansaði fram hulinn her
bak við höfuð þeirra og mítrur
og reykelsisker
og sama hve mikið
maðurreyndi
var ekM alveg hægt að skera úr
hvort það var guð eða fjandinn
sem birtist hé
KLAUS Rifbjerg
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. MA( 1998 1 7