Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Side 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
20. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
Eddukvæðin
eru komin út í nýrri heildarútgáfu. Gísli
Sigurðsson sérfræðingur á Stofnun Árna
Magnússonar sá um útgáfuna. í samtali
við Hildi Einarsdóttur segir hann bókina
sniðna fyrir þá sem vilja nálgast kvæðin
og skyggnast inn í það munnlega menn-
ingarumhverfí sem þau lifðu í að fornu.
Jordi Savall
hefur náð heimsfrægð fyrir að kynna verk
gleymdra tónskálda fyrri tíma. Ásamt
konu sinni, sópransöngkonunni Mont-
serrat Figueras stofnaði hann Hesperion
XX hópinn, og einnig hefur hann stofnað
hljómsveitirnar La Capella Reial de Cata-
lunya og Les Concert des Nations.
Skóli
sem hugsjónamaðurinn Guðmundur
Hjaltason stofnsetti og rak á Þórshöfn var
athygisverð tilraun. Þar var byrjað með
tvær hendur tómar aldamótaveturinn 1900
og þóttu kennsluaðferðir nýstárlegar.
Um skóla Guðmundar Hjaltasonar skrifa
Björk Axelsdóttir og Þorlákur Axel
Jónsson.
VeSurbækur
Árið 1859 var gefíð út á Akureyri lítið
kver með veðurspá komandi árs og varð
það vinsæl lesning. Höfundurinn var
Benedikt Ivarsson, sem lengst af var
vinnumaður, kotbóndi og húsmaður, en
kunni ýmislegt fyrir sér, þ.á.m. fingrarím.
Einstaka menn skrifuðu veðurbækur og
þær elztu sem varðveizt hafa eru veður-
bækur Jóns Jónssonar prests á Núpufeili
1748-1830. Um veðurbækur skrifar Davíð
Ólafsson.
Matur
f hugleiðingu um íslenska matarmenningu
segir Hallgerður Gísladóttir: „Pirringur-
inn gagnvart þeim þögla meirihluta Is-
lendinga sem kjamsar grámyglulegan
þorramatinn án þess að skammast sín -
meira að segja af nautn- jaðrar við ör-
væntingu. Hallgerður á hér við gagnrýni
kunnra matgæðinga og sælkera, en ís-
lensk matarmenning er ekki einföld, því
íslendingar í útlöndum láta lika senda sér
Lindu buff, ópal og prins póló með hangi-
ketinu og harðfisknum.
FORSÍÐUMYNDIN: A forsíðunni er hluti verks tékkneska mólarans Milan Kunc; Borgaróst (1994), en verk
eftir hann eru ó sýningu, sem verður opnuð í Norræna húsinu í dag. Tvær aðrar myndlistarsýning-
ar verða opnaðar ó Listahótíð í dag og er fjallað um þessar sýningar allar ó síðum 16 og 17.
ÞORGEIR SVEINBJARNARSON
LEYSING
Ég hafði þohið harðan vetur.
Hugai-vötn mín lögð,
og sérhver lind í klaka kivpin.
En kuldasárin opin.
Elztu menn
mundu ekki aðra eins. tíð. '■ j'
Og það væri þannig énn,
efþú hefðir ekki risið,
sól mín blíð.
Ég man þitt milda skin.
Ég fann í hjarta veðrabrigði
og veðurdyn.
Svo kom þíða.
Sjatnaði snjór og söng í fossi,
brast í sundur brjóstsins fjötur.
Hann bráðnaði
íþínutn kossi.
Hjarnið leysti marga daga
og nnirgar nætur.
Lækir byltust. Björgin jarðfóst
brugðu sér á fætur.
0, sól mín blíð,
þú brýtur klakahjúp.
Mín unga ást er þeyr í hlíð,
og þrá mín fellur
fram afbrún
í feginsdjúp.
Þorgeir Sveinbjarnarson, 1905-71, kvaddi sér hljóðs með Vísvm Bergþóru
1955, þó fimmtugur. Síðar komu út tvær Ijóðabækur eftir hann, þar sem skóld-
ið fjollar um óstina, mannleg samskipti, nóttúruna og hlutdeild hennar í lífi okk-
ar. Hann starfaði sem forstjóri Sundhallar Reykjavíkur um órabil.
RABB
BANDALAG
KJAFTASKANNA
SIGMUND Freud taldi
Woodrow Wilson Bandaríkja-
forseta mesta fífl aldarinnar
og þótt dýpra væri leitað í
liðinni tíð. Freud hélt því fram
að aðeins í Bandaríkjunum
gætu slíkir menn komist til
valda vegna þess að landið
hefði alla 19. öldina verið friðað frá raun-
veruleika umheimsins. Freud áleit reyndar
að bandarískt þjóðfélag væri „risavaxin
mistök“ og þær hugmyndir sem þar hefðu
þróast í hinni sögulegu einangrun veru-
leikafiiTtar, einskis nýtar og hættulegar
umheiminum. I friðarsamningunum árið
1919 töldu sumir samningamannanna sig
vera að semja um frið til eilífðar. Þeim varð
tíðrætt um þá „nýju heimsmynd", sem þeir
héldu sig vera að skapa. Með Versalasamn-
ingunum, sem voru hugarsmíð Wilsons, for-
seta Bandaríkjanna, voru þrjú heimsveldi
leyst upp í frumeindir sínar og hin myrku
ógnaröfl þjóðernishyggjunnar leyst úr
læðingi með óhugnanlegum afleiðingum.
Oflugasta stórveldið og hugmyndafræðilegt
bakland samninganna hljóp síðan frá þess-
ari vægast sagt ábyrgðarlausu tilraun hinna
pólitísku conquistadora. Frá því hinum
„endanlegu" friðarsamningum var lokið árið
1919 hafa yfir 200 milljónir manna látið lífið
í stríðsátökum, útrýmingarbúðum og
þjóðemishreinsunum. Þeir sem vilja reisa
sjálfum sér minnisvarða í alþjóðastjórnmál-
um reynast oftar en ekki stórhættulegir
umheiminum. Verk ábyrgðarlausra stjórn-
málamanna elta mannkynið áratugi og ald-
ir. Þegar Balfour lávarður, skömmu fyrir
lok fyrri heimsstyrjaldarinnar, lofaði
gyðingum griðlandi í Palestínu var það
aðeins tilraun til þess að tryggja
Bandamönnum stuðning gyðinga í Mið-Evr-
ópu. Þetta þjónaði þá stundarhagsmunum
Breta en heimurinn glímir enn við afleiðing-
arnar 80 árum síðar.
Það varð hlutverk Breta og Frakka að
taka að sér það vandasama verkefni að
fylgja Versalasamningunum eftir án stuðn-
ings hinna bandarísku hugmyndafræðinga.
Það kom fyrst og fremst í hlut Breta að
tefla þá blindskák sem fylgdi í kjölfarið án
þess að þeir hefðu til þess tæki eða afl að
tryggja frið og stöðugleika í Evrópu. Getu-
leysi Breta til þess að vernda friðinn milli
heimsstyrjaldanna endurspeglast í fram-
kvæmd Locarno-sáttmálans frá árinu 1925.
Þróunin sem á eftir fylgdi sýnir okkur af-
leiðingar þess að ábyrgjast friðinn en hafa
ekki styrk til þess að geta gert viðeigandi
ráðstafanir ef honum er ógnað.
Grundvallaratriði Versalasamningsins
var að tryggja öryggi Frakklands gagnvart
endurreisn Þýskalands. Aðalinnihald
Locarno-sáttmálans var loforð um að
Frakkland, Þýskaland og Belgía ógnuðu
ekki landamærum hvert annars. Rínar-
héruðin skyldu vera vopnlaust svæði.
Locarno-sáttmálinn var frá upphafi ekkert
annað en innihaldslaus skuldbinding, gefin
eingöngu vegna þess að enska stjórnin taldi
að aldrei myndi á hann reyna. Þýskaland
var veikt og óvopnað, slitið sundur af innri
togstreitu. Við stjórnvölinn var hinn skyn-
sami og samningalipri Gustav Stresemann
og við þær aðstæður töldu Bretar sig ekki
hafa neitt að óttast. Frá 1919 höfðu Bretar
skipulega dregið saman herafla sinn, sér-
staklega landherinn, en öflugur landher var
forsenda þess að vernda Frakkland fyrir
hugsanlegri árás. Arið 1933 var breski her-
inn, að mati eigin hershöfðingja, ófær um
að takast á við jafnvel annars flokks and-
stæðing utan Evrópu. Það beið því
taktískra andstæðinga að ganga á lagið og
Adolf Hitler mat stöðuna rétt þegar hann
sendi þýska herinn inn í Rínarlönd hinn 7.
mars árið 1936 og braut þannig Locarno-
sáttmálann. Frakkar vildu ekki aðhafast
neitt án stuðnings Breta, sem vegna skuld-
bindinga í öðrum heimshlutum töldu sig
ekki færa um að veita aðstoð. Hitler fékk
sínu framgengt og leiðin til seinni heims-
styrjaldarinnar var greið.
Nú í lok blóðugustu aldar mannkynssög-
unnar er enn talað fjálglega um nýja heims-
mynd. Sú heimsmynd hefur að vísu ekki
víkkað mikið því enn virðist hún ekki ná út
fyrir Evrópu. Aldrei hafa jafn margir talað
jafn mikið og jafn óljóst um öryggismál álf-
unnar. Eftir að Varsjárbandalagið leið und-
ir lok var um tvo kosti að velja í öryggis-
málum Evrópu, að leysa Atlandshafs-
bandagið upp og koma öryggismálunum á
nýjan grundvöll með aðild allra aðila eða að
finna bandalaginu nýjan tilgang. Síðari
kosturinn var valinn og Atlantshafsbanda-
lagið er fyrsta hernaðarbandalag veraldar-
sögunnar sem ekki er beint gegn ákveðnum
andstæðingi, heldur einhverri óskilgreindri
ógn framtíðarinnar og á þá hver að taka
það til sín. Það þarf því ekki að koma á
óvart að Rússum sé brugðið.
Það hefur aldrei verið ljósara en í dag að
stórveldi eru heiminum nauðsynleg. Nú
þegar aðeins eitt risaveldi er eftir í heimin-
um er það greinilegra en nokkru sinni áður
hvílík kjölfesta Bandaríkin eru í
alþjóðamálum. Atlantshafsbandalagið
stendur og fellur með risanum í vestri sem
einn getur látið í té viðeigandi fjármagn og
herstyrk. Umheimurinnn hangir nánast í
pilsfaldinum á „hinum risavöxnu mistökum“
sem Freud nefndi svo. Allt er undir því
komið að risinn hverfi ekki öðru sinni til
innhverfrar íhugunar og láti umheiminn
lönd og leið. Akvörðun ríkisstjórnar Band-
aríkjanna um að útvíkka Atlantshafsbanda-
lagið með því að bjóða Póllandi, Ungverja-
landi og Tékklandi aðild virðist benda til
þess að hún hafi dregið lærdóm af sögu 20.
aldarinnar, þ.e. að það þjóni hagsmunum
Bandaríkjanna best að stuðla að stöðug-
leika í Evrópu, þar sem tvær heimsstyrjald-
ir hafa brotist út. En í ljósi reynslunnar má
ekki taka á sig slíka ábyrgð nema alvara
liggi að baki, staðfóst ákvörðun um að
standa við skuldbindingar sínar. Loforð
þýðir meira en að borga fyrir vopn handa
nýjum meðlimum og vernd flughers ef á þá
verður ráðist. Sagan segir okkur að friður í
Evrópu er lífsspursmál fyrir öryggi Band-
aríkjanna sjálfra. Ef bandalagið á að vera
trúverðugt verður það að hafa yfir að ráða
öflugum landher sem er fær um að verja
hina nýju bandamenn og hægt er að flytja
austur á bóginn með skömmum fyrirvara.
Aðeins sterkur og reiðubúinn herafli getur
sýnt að alvara sé að baki. Bandaríski herinn
er í dag engan veginn fær um að taka á sig
slíkar skuldbindingar. Mistökin frá lokum
fyrri heimsstyrjaldarinnar virðast vera að
endurtaka sig. Á meðan Bandaríkjastjórn
skipuleggur stækkun Atlantshafsbanda-
lagsins heldur hún áfram að skera niður út-
gjöld til hermála, sem dregur úr trúverðug-
leika utanríkisstefnu hennar. Bandalag sem
ekki er byggt á öflugum herstyrk mun
aldrei koma hinum nýju bandalagsþjóðum
til hjálpar ef á þau verður ráðist. Slíkt
bandalag er bandalag kjaftaskanna, hug-
arsmíð veruleikafirrtra stjórnmálamanna,
bandalag sem á endanum vinnur gegn
bandalagsríkjunum sjálfum og elur á tor-
tryggni þeirra sem skildir eru út undan.
ÁRNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ 1998 3