Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Blaðsíða 4

Myndlýsingar/Andrés Andrésson
ÞORRABLOT. Meðal aðfluttra bæjarbúa virðist hafa komið upp löngun í sveitamatinn sem þeir ólust upp við. Átthagafélög riðu á vaðið og fóru að
auglýsa íslenskan mat á árshátíðum sem smám saman urðu að þorrablótum.
„ILLA FÓR MATUR MINN"
EFTIR HALLGERÐI GÍSLADÓTTUR
Pirringurinn gagnvart þeim þögla meirihluta íslendinga
sem kjamsar grámyglulegan þorramatinn án þess að
skammast sín - meira að segja af nautn - jaðrar við ör-
væntingu. Tilraunir matarmenningarvitanna - ár eftir ár
- til að ly fta þjóðinni úr sínum villimennskudíf qum og í
hinar al þjóðlegu hæðir koma fyrir lítið.
✓
IGREININNI „Ég gæti étið þig“ í ritinu
Flögð og fógur skinn gerir dr. Dagný
Kristjánsdóttir tvíhyggju feðraveldisins
að umræðuefni þar sem kvenlegu gildin
eru - líkami, náttúra, nálægð, tilfínningar
en ekki skynsemi, fjíirlægð, menning og
andi, sem eru þau karllegu. Hún spyr:
Hvar kemur hin lífsnauðsynlegi matur
inn í þessa tvíhyggju. Tilheyrir hann menningu
eða náttúru? „Illa fór matur minn, ég át hann“,
sagði kerlíngin. Þetta þurfa matarháttafræðing-
ar að horfast í augu við. Þessi venjulegasti mat-
ur, einvörðungu til viðhalds og eldaður á hlaup-
um af til þess gerðum konum, hann bara hverf-
ur - tilreiddur, inn um munninn, gegnum líka-
mann og í endurvinnsluna hjá móður jörð. Þetta
náttúrulega ferli - hlaðið holdlegum tilfinning-
um og nálægð - þykir alla jafna ekki fréttnæmt
nema fleira hangi á spýtunni. Við höfum til
dæmis minna af heimildum um matargerð í
eldri tíð hér á landi en í nágrannalöndunum
vegna þess að hér var engin hirð. En matarhátt-
um við hirðir fylgir jafnan viðhöfn af margvís-
legu tagi, þar á meðal karlkyns kokkar. Við vif>
um líka að íslenskir höfðingjar héldu karlkyns
bryta og ölgerðarmenn í gamla daga þó að
lágstéttarkonur sem að litlu er getið hafí verið
dijúgastar við alþýðlega eldamennsku. Það hef-
ur jafnan verið svo að eftir því sem „menningar-
hliðin“ kemur meira við sögu matar - og þar á
ég við alla viðhöfn fram yfir hreina næringu -
því meiri athygli. Og þeim mun líklegra að
rekast á karlpeníng í kríngum katlana.
Á nýliðnum þorra hafa að vanda átt sér stað
kátlegar umræður um „þorramatinn“ svo-
kallaða - matarrétti sem íslenskar aðstæður
hafa þróað í aldanna rás. Það er eins og rumski
einhveijar sárar taugar í viðkvæmum sálum
þegar þetta efni ber á góma á meðan meðaljón-
inn fær einfaldlega vatn í munninn. Tveir and-
ans menn af karlkyni, Steingrímur Sigurgeirs-
son á Morgunblaðinu og Guðmundur Andri
Thorsson sem skrifar í Dag tjáðu sig meðal ann-
arra í ár um villimennskuna sem felst í því að
leggja sér til munns rétti af þessu tagi. Enda á
ferðinni menn sem telja sig þekkja mörkin á
milli hámatarmenningar og lágmatarmenning-
ar. Hámenningin er það alþjóðlega, dýra, viður-
kennda af þeim sem eru „toppurinn" í heimin-
um í dag - forríkum vesturlandabúum. Lág-
menningin er alþýðumenning eigin þjóðar. Pirr-
ingurinn gagnvart þeim þögla meirihluta ís-
lendinga sem kjamsar grámyglulegan
þorramatinn án þess að skammast sín - meira
að segja af nautn - jaðrar við örvæntingu. Til-
raunir matarmenningarvitanna - ár eftir ár - til
að lyfta þjóðinni úr sínum villimennskudíkjum
og í hinar alþjóðlegu hæðir koma íyrir lítið. Á
þeim er helst að heyra að engir nema íslending-
ar hafí látið sér til hugar koma að salta, reykja,
súrsa, kæsa eða þurrka nokkum skapaðan hlut
eftir að menn fundu upp frysti og kæli. Fóru þar
fyrir lítið pikklesar, bakkalár, ostar, skinkur,
beikon, saltsíld og pylsur af ýmsu tagi t.d. pepp-
eroni svo að dæmi séu nefnd. Litleysi er ein af
röksemdunum gegn þorramatnum og myndi sú
efalítið falla um sjálfa sig ef það sem í hlut ætti
stæðist réttu viðmiðin. Sumum þykja kannske
kæstir ostar(ensku og þýsku orðin um ost,
cheese og káse eru skyld kæstur á ísl.jgæsalifr-
arkæfa, tröfflur, ostrur eða rússneskur kavíar
ekki sérlega litprúðir réttir - en verðið og um-
búnaðurinn sem hafður er við neyslu þeirra
bætir þetta alveg upp. Hins vegar eru vegir
tískunnar órannsakanlegir og ekki alltaf á vísan
að róa með það hvað ber að agnúast út í. Þannig
hafa tískusveiflumar stundum lyft fátækraréttr
um á stall svo sem rússnesku rauðrófusúpunni
(borsch), sem flutti með landflótta Rússum til
Frakklands upp úr byltingu og varð þar að
rómuðum sælkerarétti sem nú er þekktur um
allan heim.
Á öldunum eftir landafundina miklu var í
tísku að skopast að matarháttum þeirra sem
ekki voru í samræmi við matarhámenningu
samtíðarinnar. Ferðamenn skrifuðu fyndnar og
rasískar lýsingar á mataræði annarra þjóða til
að skemmta þeim sem heima sátu - þetta var
hluti af andrúmslofti nýlendustefnunnar og afar
vinsælt. Margt af því sem þá var háðulega leikið
hefur síðan fengið uppreisn æru, jafnvel komist
í himinsængumar hjá títtnefndri elítu. Við fór-
um ekki varhluta af þessu, það eru til magnaðar
lýsingar á matar- og drykkjuháttum íslendinga
frá þessum öldum. Lítum á dæmi úr ferðabók
Dithmar Blefken sem kom fyrst út árið 1607:
„Ekki geyma fslendingar vínföng þau eða
bjór, sem þeir kaupa af löndum okkar, heldur
fara þeir bæ af bæ og heimsækja hverjir aðra
og drekka allt upp án þess að nokkuð sé fyrir
það goldið. Sem þeir drekka syngja þeir um
hetjudáðir forfeðra sinna. Ekki syngja þeir eft-
ir neinni vissri reglu eða lagi, heldur hver með
sínu nefí. Ekki telst sæmandi, að neinn standi
upp frá drykkjuborðum til að kasta af sér
vatni. Verður þá heimasætan eða einhver önn-
ur kona að gæta borðsins og taka eftir, ef ein-
hver gefur henni bendingu. Hún réttir þá að
hinum sama kopp undir borðið.Meðan þetta fer
fram rýta hinir eins og svín, svo að ekki heyrist
hvað fram fer.“
Þetta er hins vegar úr grein um þorramat frá
árinu 1998:
„_fengur yrði að því ef einhver mann-
fræðingur leitaði svara við því hvers vegna ís-
lendingar borða ekki líka ullina af sauðfénu.
En skepnan skyldi ekki etin með glöðu bragði.
Mikið virðist lagt upp úr því að gera það sem
þungbærast að borða hana; hið ljúffenga kjöt
hennar er ekki haft á boðstólnum, en þess í
stað gert að snæða hin ótrúlegustu líffæri sem
gædd hafa verið fjölbreytilegu óbragði. Þessu
er síðan skolað niður með Svarta dauða sem er
það nafn sem íslendingar hafa gefið spíra með
kúmeni útí - og halda að sé snafs - en brenni-
vínið hefur einmitt þá verkan að magna mjög
upp óbragðið í stað þess að deyfa það.“
- Þama er greinilega mefra um fjarlægð,
menningu og anda en hold náttúru og nálægð
svo vitnað sé til kynbundinna gilda hér að fram-
an. Jafnvel brennivínið er allt of klúrt fyrir Guð-
mund Andra,-
Virðing fyrir þjóðlegum sérkennum hefur
töluvert vaxið síðan Blefken var og hét en þar
erum við aftarlega á merinni og ekki síst hvað
þetta svið varðar sbr. fyrrgreindar umræður.
Sumir vilja endalaust brjóta og brenna - sér-
staklega það sem minnir á „menningarstig“ er
viðkomandi telja sig hafa yfirgefið - eins og þeir
sem lengst hafa gengið fram í því að jarða allt
hér sem er frá því fyrir stríð. Er skemmst að
minnast baráttunnar um Bemhöftstorfuna og
Fjalaköttinn. Og fyrst að við emm farin að tala
um hús - eiga viðhorf á borð við þau sem hér
hefur verið lýst e.t.v. rætur sínar að rekja til
þess að það er svo stutt síðan að Islendingar
komu út úr torfhúsunum (sem vel á minnst era
afar sérstakt og merfdlegt framlag okkar til
húsagerðarlistar í heiminum). Sumir þurfa
stöðugt að minna á að þeir séu skriðnfr lengra
frá þeim en aðrir. í þessu samhengi kemur til
hugar ungur Indíáni sem sat með mér í fyrir-
lestram um frambyggja Ameríku við Manitoba-
háskóla um miðjan áttunda áratuginn. Vel
stöndugir borgarar af engilsaxnesku bergi
brotnfr höfðu fóstrað piltinn frá barnsaldri.
Þeim hafði samt ekki tekist að má af honum
ættarmótið, þrátt fyrir hátískuholningu leyndi
sér ekki hver kauði var inn við beinið. Hann
fann sig þráfaldlega knúinn til að gera athuga-
semdir um aumingjaskapinn og villimennskuna
í þessu volaða ættfólki sínu og benda á það hvað
hann sjálfur stæði sig vel. Hann væri sko ekki
„einn af þeim“.
Guðmundur Andri Thorsson og Steingrímur
Sigurgeirsson eru sammála um að þoraamatur
sé til vitnis um niðurlægingarskeið þjóðarinnar,
líklega hið ógurlega „prefrig“ skeið, eða tímabil-
ið fyrii' daga ísskápsins. Sennilega hafa þeir
ekki áttað sig á því að ísöld sú hin góða sem
nútíma kælitækni skóp byrjar ekki hér svo mik-
ið seinna en hjá „menningarþjóðunum". Og að
meðal þeiri'a era matarréttir verkaðir með
„prefrig" aðferðum víða vinsælasta sælgæti og
síður en svo á niðurieið enda póstmódernískir
tímar og mörgu fer fram í senn. Geymsluaðferð-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ 1998