Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Blaðsíða 7
eftir að Allir heimsins morgnar sló í gegn,
séu eitthvað varanlegt, eða er hér aðeins um
tískubólu að ræða?
Jordi: Það getur varla verið tískubóla öll
þessi ár. Nú eru sjö ár síðan geisladisk-
urinn kom út og eins og Manuel de Falla
sagði aðspurður um tískufyrirbrigði,
„Þegar eitthvað endist lengi, þá er það ekki
lengur tískufyrirbrigði“. Tónlist er eitthvað
meira en tíska, hún er nauðsyn og fólk á öll-
um aldri á Spáni, í Portúgal og Frakklandi
upplifir þessa tónlist af mikilli ástríðu og
áhuga. Þetta er óafturkallanlegt.
Þú heldur ekki að um sé að ræða tónlist
fyrir minnihluta?
Jordi: Alls ekki. Þessi tónlist, eins og hvaða
tónlist sem er, þarf ekki að halda á neinu
sérnámi til þess að njóta hennar. Það eina
sem þörf er á er fegurðarskyn. Fegurðar-
skynið er eitthvað sem hægt er að þróa. En
ef böm upplifa ekki tónlist í umhverfi sínu,
missa þau tilfinninguna fyrir henni. Eg minni
alltaf á að tónlistin er fyrsta tungumál
mannsins. Aður en bamið skilur orðin, skilur
það tilfinninguna, þökk sé tónfallinu. Þetta er
það sem allt mannkynið á sameiginlegt.
En hver er munurinn á söngtækni fyrri
tírna, Montserrat, og þeirri tækni sem beitt
er nú í dag?
Montserrat: Munurinn liggur í þekkingu
þess tíma . Um er að ræða mismunandi
tækni, mikið rétt, en hægt er að læra mikið af
báðum. Ég lærði klassískan söng og held að
öll sú tækni sem ég lærði í tónlistarskólanum
hafi komið mér að miklum notum. Síðar hef
ég þurft að auka á þekkingu mína á endur-
reisnar- og barrokktímabilinu með því að lesa
mér til um þau og liggja í fræðiritum. En um-
fram allt hef ég lært af reynslunni. Tæknin
við söng á miðöldum, endurreisn eða á bar-
rokktímabilinu er mjög margvíslegs eðlis, þó
að grunnurinn byggist á öndun og hvernig
röddinni er varpað fram. Tæknin er í sjálfu
sér ekkert flóknari. Hún er nátengd innsæi
söngvarans, hvort hann upplifir tónlistina á
réttan hátt. Það sem allir verða að hafa vald á
er víbrató og tilfinningin, það þarf að kunna
að koma til skila lit raddarinnar í samhengi
við textann. Þetta er langur vegur en ekki
ófær.
Hvað hefur þessi tónlist fram að færa fyrir
áheyrandann í dag?
Montserrat: Þetta er mjög fersk tón-
list þar sem nóg rými er fyrir per-
sónuleika og túlkun flytjandans og
tjáskipti við áheyrandann. Hún
býður upp á spuna og nýbreytni innan síns
ramma. Þetta er heill heimur, lítt kannaður,
sem veitir okkur innsæi inn í uppruna okkar
og fólk fyrr á öldum. Þetta er tónlist sem læt-
ur engan ósnortinn, þó að hann sé
sprenglærður í tónfræðum. Hún talar beint
til hvers og eins.
Jordi: Söngur völvunnar, lagstúfur frá 13.
öld, gregorískur söngur, verk frá 15. öld, sér-
hvert tímabil á sér þúsundir laga, takta og
dansa. Og hvað getur þetta veitt okkur?
Fyrst og fremst fegurðarskyn, sem er upp-
spretta allrar hamingju. Sú mannvera sem
upplifir tónlistina á tílfinningalegan hátt er
hamingjusöm og það að vera hamingjusöm er
frumréttindi mannverunnar, annars væri lífið
tilgangslaust. I gegn um tónlistína er hægt
að upplifa allt þetta. Áður en tónlistin var
álitin listform var litíð á hana sem lækningar-
meðal. Það að syngja og dansa, fyrir utan
listrænt gildi sem það kann að hafa, er fyrst
og fremst grundvallaratriði fyrir heilsuna.
Manneskja sem hvorki kann að syngja né
dansa er ófullkomin manneskja, hana skortir
eitthvað. í öðru lagi má skynja tónlistína sem
aðferð til þess að ferðast í gegn um tímann.
Þegar við hlýðum á miðaldatónlist í kirkju, er
eins og við ferðumst tíl annars tíma og njót-
um einhvers sem fólk þess tíma tjáir okkur,
það tjáir okkur hugmyndir sínar, sál sína.
Þetta er stórfengleg upplifun.
Hvernig dagskrá verðið þið með á tónleik-
unum á Listahátíð?
Jordi: Þetta er dagskrá fyrir tríó sem sam-
anstendur af söng í flutningi Montserrat,
viola da gambaleik mínum og Rolf
Lieslevand, sem leika mun á lútu og gítar. í
raun er dagskráin eins konar yfirlit yfir arí-
ur, harmaljóð og varíasjónir fyrsta barrokks-
ins frá byrjun 17. aldar. Við leikum verk eftir
Caccini, gítarverk eftír Gaspar Sans, Les
folies d’Espagne eftir Marin Marais og verk
eftír ýmsa spænska höfunda, svo sem Juan
Hidalgo, Sebastian Duron og fleiri. Hvert
hljóðfæri og röddin gefa til kynna margvís-
lega möguleika tónlistar á þessum tíma.
ALÞJOÐLEGASTI MENN-
INGARARFUR OKKAR
Heildarútgáfa á eddu-
kvæðum ásamt skýringum
er sniðin fyrir þá sem vilja
nálgast kvæðin og
skyggnast inn í það munn-
lega menningarumhverfi
sem þau lifðu í að fornu.
Gísli Sigurðsson, sér-
fræðingur á Stofnun Arna
Magnússonar, sá um út-
gáfuna og hér ræðir hann
við HILDI EINARSDÖTTUR
um innihald og tilurð
bókarinnar.
STÆÐAN fyrir því að
ráðist var í útgáfu eddu-
kvæða nú er meðal annars
sú að öll eddukvæðin hafa
ekki verið til á bók í nokk-
ur ár,“ segir Gísli. „Fræði-
legar forsendur hafi einnig
reyst frá því að síðasta
útgáfa eddukvæða var gefin út árið 1968 en
fræðimenn nálgast nú kvæði sem hafa
varðveist í munnlegri geymd á annan hátt en
þá. Menn hugsuðu oft um eddukvæðin eins
og um kvæði eftir nútímaskáld. Hugsunin var
sú að villur og misminni hefðu spillt frum-
gerð kvæðannna og hlutverk fræðimannsins
væri að laga þessar villur í von um að endur-
gera frumgerð höfundarins. Nú vinna menn
út frá allt öðrum forsendum um líf og varð-
veislu þessara kvæða. Menn átta sig á að
munnleg geymd var lifandi og skapandi á
hverjum tíma. Því voru kvæðin í stöðugri
endumýjun þannig að sú gerð sem skrifuð er
niður að lokum á jafnan rétt á sér og eldri
gerðir og verðskuldaða athygli og túlkun eins
og hún er án þess að horft sé með söknuði tíl
glataðrar gerðar. Þess vegna er það til dæm-
is svo að í þessari bók birti ég þær tvær gerð-
ir Völuspár sem tíl eru í heilsteypri mynd en
töluverður munur er á þessum tveim gerð-
um.“
Gísli heldur áfram að skýra mál sitt: „Með
því að nálgast kvæðin á þennan hátt er hægt
að draga fram hvemig umhverfi kvæðanna
endurspeglast í meðferð þeirra á söguefninu.
Sum þeirra bera með sér að hafa varðveist
hjá fólki sem þekktí til hirðlífs og hetjuskap-
ar, önnur sýna jafnvel kvenlegra sjónarhom
til sömu atburða. Þannig má til dæmis sjá
tvær heilsteyptar túlkanir sem koma fram í
hetjukvæðunum um Sigurð Fáfnisbana og
Rínargullið. Annars vegur eru atburðir skýrð-
ir með gullþorsta, heiðri og hetjuskap karl-
anna en hins vegar út frá sjónarhomi þeirra
kvenna sem taka þátt í atburðunum. í hinni
kvenlegu sögu koma tíl dæmis fram tilfinn-
ingaátök og annars óþekkt ástarsambönd með
tilheyrandi afbrýðisemi sem er látin kynda
undir.“
Hvemig er bókin að öðra leytí uppbyggð?
Lögð er áhersla á að gefa heilsteypta mynd
af Konungsbók eddukvæða sem er helsta og
oft eina handrit eddukvæða. Að henni slepptri
taka við samskonar kvæði sem era varðveitt
heil í öðram handritum og jafnan talin til
eddukvæða. Orðskýringar og útleggingar eru
til hliðar við kvæðin á hverri síðu. Síðan er
stuttur eftírmáli við hvert kvæði þar sem gerð
er grein fyrir varðveislu, efni og fagurfræði-
legum þáttum. Þá er langur inngangur að
allri bókinni þar sem ég fjalla almennt um
kvæðagreinina, meðal annars um það hvernig
við getum nálgast fomkvæði sem voru í önd-
verðu ekki ætluð til lesturs heldur flutt munn-
lega, hugsanlega sungin og jafnvel leikin - að
minnsta kosti flutt með leikrænum tílþrifum.
f bókarlok er svo nafnaskrá."
GÍSLI Sigurðsson.
Morgunblaðið/Þorkell
„Efni eddukvœðanna er
ekki íslenskt íþeim skiln-
ingi sem við leggjum í
það. En kvæðin hafa
varðveist og verið skrifuð
hér. I tímans rás hafaþau
tekið mið af íslenskum
aðstœðum og hugsunar-
hætti. “
Hver ætli hafi verið helstu vandkvæðin við
gerð bókarinnar?
„Þegar búin er til útgáfa af fornum texta
með nútíma stafsetningu þá er spurningin hve
langt eigi að ganga í að sýna fomar orðmynd-
ir. Lesendur þurfa að fá tílfinningu fyrir að
efnið er fornlegt en jafnframt verða þeir að
finna að þeir ráða vel við textann. Svo vora
ótal vafaatriði önnur sem þurftí að taka af-
stöðu tíl. En megin línan var sú að fylgt var
sömu steftiu við þennan þátt útgáfunnar og
við útgáfu Grágásar hjá Máli og menningu en
eddukvæðin eru í ritröðinni með íslendinga
sögum og þáttum, Sturlunga sögu,
Heimskringlu og Vídalinspostíllu sem hafa
komið út hjá Máli og menningu og Svörtu á
hvítu.
Reyni oð skil|a kvæðin
•ins og þau koma fyrir
Gísli segir að upprani eddukvæðanna sé
löngu horfinn í gráa fomeskju. Söguefnið
megi þó rekja að minnsta kostí allt aftur til
þjóðflutningatímans í Evrópu á 4. og 5. öld. „í
eddukvæðunum varðveittust minningar af
goðmögnum og hetjum eins og Atla Húnakon-
ungi og fleiri sögulegum persónum sem hafa
lifað samfellt með norrænum og öðram
germönskum þjóðum. Það era til fom kvæði
með sams konar bragarháttum og orðfæri frá
Þýskalandi og Englandi sem sýnir hve eddu-
kvæðin eiga djúpar rætur. Þannig eiga þau
sér ekki neitt eitt upphaf heldur hafa þau þró-
ast og orðið til með þessum þjóðum á löngum
tíma.“
Era eddukvæðin íslensk?
„Efni eddukvæðanna er ekki íslenskt í þeim
skilningi sem við leggjum í það. En kvæðin
hafa varðveist og verið skrifuð hér. í tímans
rás hafa þau tekið mið af íslenskum aðstæðum
og hugsunarhættí. Þetta er því alþjóðlegasti
bókmenntaarfurinn sem við eigum.“
Gísli segir að í eddukvæðunum sé að fmna
margt það besta sem hafi verið kveðið á ís-
lensku og ennþá sé hægt að njóta kvæðanna
og upplifa eins og þau koma fyrir. Innihald
þeirra höfði heldur ekkert síður tíl okkar nú
en áður. Sá siðferðisgrannur og hugmyndir
um heiminn sem sé að finna í kvæðunum lýsi
heilsteyptri lífssýn og hafi almennt gildi fyrir
skilning mannsins á sjálfum sér.
„Skipuleg hugsun fólks um heiminn og líf
sitt gat af sér sköpunarsögu Völuspár, speki
Hávamála og lýsingu Grímnismála á aðsetri
goðanna á himinhvolfinu. Og með eddukvæð-
um var bæði hægt að segja gaman- og
spennusögur og þylja háalvarleg fræði um
goðin,“ segir hann. „Hetjur kvæðanna urðu
mönnum fyrirmynd, í þeim fullkomnuðust
hinir aðdáunarverðustu eiginleikar og þar
mátti líka finna persónur sem vora fullar ills
hugar og verðskulduðu fyrirlitningu.
Eddukvæðin skiptast nokkuð jafnt í goða-
kvæði um Óðin, Þór og önnur norræn goð úr
heiðni og hetjukvæði um Sigurð Fáfnisbana
og fleiri hetjur. Goðakvæðin fjalla eingöngu
um atburði úr lífi goðanna og varpa oft ljósi á
mannlega hegðun. Hetjukvæðin gerast að
mestu í mannheimum en á goðsögulegum
tíma, að minnsta kosti löngu áður en tíl era
vissar heimildir um atburði í norðurálfu.
Enda þótt nöfn nokkurra sögulegra persóna
eigi sér samsvöran í hetjukvæðunum hafa
kvæðin lítíð sagnfræðilegt gildi því að þar er
efninu steypt saman í sagnaheim sem lýtur
eigin lögmálum.
Textínn geymir líka mikla þekkingu á
fortíðinni og þeirri heimsmynd sem menn
höfðu þá og töldu mikilvægt að varðveita. í
goðsögunum eru menn líklega að búa sér til
aðferð við að tala um himinhvolfið og gætu
verið að lýsa stjömumerkjunum, dýrahringn-
um og hreyfingu reikistjarnanna. Um allan
heim era til goðsögur til að tala um stjam-
himininn eins og menn þekkja best úr grískri
og rómverskri goðafræði. Samar og Kyrra-
hafsbúar nota einnig goðsögur í þessum til-
gangi. Það er því mjög líklegt að goðakvæðin
hafi verið hlutí af þessum þekkingarheimi
þótt erfitt sé að finna lykilinn að honum.“
Gisli segir að sú vinna sem liggur að baki
þessari nýju útgáfu á eddukvæðum sé að
hluta tíl uppsöfnuð vinna síðastliðinna 17 ára.
„Ég hef gefið út stök kvæði í skólaútgáfum,
skrifað greinar og flutt fyrirlestra um þau auk
þess að kenna þetta efni í nokkur ár. Ég var
því kominn með töluverðan efnivið þegar ég
fór að vinna skipulega við þessa útgáfu. I
þeirri vinnu hef ég orðið að velta við hverjum
staf og ígrunda hvemig hann er til kominn.
Það hefur ekki áður verið gefm út lestrarút-
gáfa þar sem frumheimildimar hafa verið svo
lítíð leiðréttar. Ég hef lagt áherslu á að reyna
að skilja kvæðin eins og þau era tíl okkar
komin. Ég forðast umræðu um höfunda og
aldur einstakra kvæða en skýri ólík einkenni
þeirra með tíllití til mismunandi umhverfis og
með hliðsjón af munnlegu hefðinni sem þau
era sprottín úr.
Ég vona að þessi útgáfa á eddukvæðunum
komi til móts við þann mikla áhuga á fombók-
menntum sem nú er í þjóðfélaginu og hjálpi
fólki að njóta þeirrar einstöku upplifunar að
geta lesið svo gamlan texta á sínu móðurmáli
og þannig kynnst framandi menningu sem ís-
lenskan er okkar eini lykill að.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 23. MAÍ1998 7