Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Page 8

SKOLI GUÐMUNDAR
HJALTASONAR Á ÞÓRSHÖFN
EFTIR BJÖRK AXELSDÓTTUR
OG ÞORLÁK AXEL JÓNSSON
Skólinn tók til starfg
aldamótaórið 1900 oq
kennsluaðferðir Guðmund-
ar Hialtasonar hljóta
að hafg þótt nýstórleqar.
Þar var rauði þróðurinn
samþættinq nómsqreina,
stefna sem nú er rætt
um að taka upp í
vaxandi mæli.
FYRSTI skóli á Þórshöfn á Langa-
nesi tók til starfa um haustið
aldamótaárið 1900. Guðmundur
Hjaltason (1853-1919), einn af
frumkvöðlum skólastarfs í land-
inu, reisti þar hús með kennslu-
stofu og rak þar skóla næstu þrjá
vetur. Þá lagðist skólahald niður
á staðnum og farkennsla tók við á ný. Skóla-
starf Guðmundar var um margt merkilegt,
það boðaði nýjungar í kennsluháttum og var
tilraun til þess að byggja upp nútímastofnun
í samfélagi, sem hafði ekki tekið neinum
grundvallarbreytingum um aldir. Saga þess
er vitnisburður um baráttu fátæks fólks fyr-
ir framtíð menningar sinnar og samfélags.
Besta vopnið í þeirri baráttu skyldi verða
menntaður æskulýður.
Guðmundur Hjaltason var sem ungur
maður, á árunum 1875-1882, við nám í
lýðháskólanum í Gausdal og Vornheimaskól-
anum í Noregi, og við nám og kennslustörf í
Askov í Danmörku. Eftir heimkomuna hóf
hann ásamt öðrum að starfrækja lýðháskóla
í Laufási í Eyjafirði og á Akureyri. Ekki
varð það skólahald til frambúðar. A þessum
árum deiidi Guðmundur við forsvarsmenn
hins lærða skóla á Möðruvöllum um mennta-
mál,1 ólík sjónarmið voru t.d. um það hvort
próf skyldu viðhöfð eða ekki. Guðmunur hélt
marga fyrirlestra opna almenningi og var
við farkennslu í sveitum Eyjafjarðar og
Norður-Þingeyjarsýslu á vetrum. Veturinn
1898-1899 kenndi hann á Langanesi og á
Langanesströnd. í gjörðabók hreppsnefnd-
ar Sauðaneshrepps 6. mars 1899 stendur
skrifað:
Samþykkt að fá Guðmund Hjaltason til
kennara hér að vetri. Var svo áætlað að
hann yrði 3 mánuði á ýmsum bæjum, þaraf 1
mánuð á Ytri-Brekkum og annan hjá hrepp-
stjóranum á Heiði og 2 mánuði á Þórshöfn.2
Einn helsti samherji Guðmundar var sr.
Arnljótur Ólafsson. í meira en tvo áratugi
var Guðmundur við barnakennslu hluta úr
vetri á heimili Amljóts, fyrst á Bægisá í
Hörgárdal og síðar á Sauðanesi á Langa-
nesi. Vor og haust vann Guðmundur í
ákvæðisvinnu hjá Amljóti við þúfnasléttun.
Eftir að Guðmundur kvæntist Hólmfríði
Margréti Bjamadóttur, ungri konu, árið
1897 og þau hjónin eignuðust dóttur, virtist
rétti tíminn vera kominn til þess að setjast
um kyrrt og stofna eigið heimili. Þau hjón
voru ekki snauð því Guðmundur hafði á pip-
arsveinsárunum keypt tvær litlar bújarðir.
Seldu þau nú aðra jörðina og byggðu á Þórs-
höfn aldamótaárið; „var það vænt hús með
skólastofu og mun hafa kostað með allri
vinnu minni á þriðja þúsund krónur.“3 Agæt
heimild um skólastarf Guðmundar Hjalta-
sonar á árunum 1900-1903 eru skólaskýrslur
þær er hann sendi landshöfðingja árlega
með umsókninni um styrk úr landssjóði til
skólans.4 Arnljótur Ólafsson vottaði með
undirskrift sinni að sóknamefnd og hrepps-
ÞÓRSHÖFN á Langanesi seint á 4. tugi aldarinnar. Skóli Guðmundar Hjaltasonar stóð uppi í hæðinni.
nefnd hefðu ráðið Guðmund til barna-
kennslu og allt hefði farið vel fram. Guð-
mundur hafði verið farandkennari í
héraðinu en fastur skóli á Þórshöfn var
grundvallarbreyting. Amljótur segir í
greinargerð með styrkumsókninni árið 1901
frá stofnun hlutafélags um byggingu skóla-
húss og söfnun hlutafjárloforða er námu 300
kr. Hlutafjársöfnun þessi er nefnd í bókum
hreppsins, 12. júrií 1900:
Rætt um skólamálið. Þessir lofuðu hlut-
um: Vilhjálmur Davíðsson á Heiði 10 kr. og
Guðný á Hóli 10 kr.5
Greinargerðina til landshöfðingja undir-
ritaði Amljótur í nafni „skólanefndarinnar",
en skólanefndir voru yfírleitt aðeins í þétt-
býli með fostum skólum og fengu ekki skil-
greinda stöðu fyrr en með fræðslulögunum
1907. Þetta fyrirkomulag skólamála á Þórs-
höfn var óvenjulegt, af orðum Amljóts
virðist mega ráða að hlutafélagið hafí greitt
Guðmundi Hjaltasyni leigu íyrir afnot af
kennslustofunni í húsi hans. Skólanefndin
vildi hafa bamaskóla og „...að fleiri og fleiri
fermd böm fái aðgang að skólanum og
þannig komist á stofn vísir til unglinga-
skóla.“6 Ljóst er að heimamenn höfðu
metnað fyrir hönd skólans á Þórshöfn,
ætluðu að leggja sitt af mörkum í þróun
landsins til nútímahátta.
Nemendur í sveitakennslu og skólanum á
Þórshöfn. Heimild: Skjalasafn lands-
höfðingja, sveitakennarar, Þingeyjarsýsla
1900-1905. Þjóðskjalasafn Islands.
Barnaskólinn á Þórshöfn starfaði í þrjá
vetur. Kennsla hófst 1. nóvember og henni
lauk 30. apríl. Skýrslunar sýna að flestir
nemendur voru um og innan við fermingu,
yngsti nemandinn sem settist þar á skóla-
bekk var fjögurra ára, Margrét dóttir Guð-
mundar, sá elsti var 23 ára. Algengast var að
nemendur væru fjórar vikur í skólanum,
nokkrir voru töluvert lengur og færri skem-
ur. Reiknað meðaltal er vegna þessa hærra
en ella. Þetta var lítill skóli með á þriðja tug
nemenda og ekki nema um tugur sem sótti
kennslustundir í einu að jafnaði. Nemend-
umir munu hafa verið eldri og þeir voru
lengur í skólanum en þegar farkennslan var
ráðandi. Við vitum að nemendum fór fækk-
andi, voru skemur og færri sóttu kennslu-
stundir í einu eftir því sem árin liðu. Astæð-
GUÐMUNDUR Hjaltason þótti sérkennilegur
maður og góður kennari en ekki fór hann
troðnar slóðir í kennslu sinni.
urnar fyrir þessari þróun og lokum skóla-
halds tökum við upp aftur. Þessar tölur segja
okkur þó lítið um sjálft skólastarfíð, hvað
bömin lærðu, hvemig kennslan fór fram og
hvort það var skemmtilegt í skólanum.
Við skulum fylgja einum nemanda í
barnaskólanum á Þórshöfn til þess að kynn-
ast því. Þuríður Vilhjálmsdóttir frá Ytri-
Brekkum, sem hafði verið hjá Guðmundi í
sveitaskóla, kom þangað 11 ára. Sr. Arnljót-
ur húsvitjaði heima hjá henni í desember
fyrsta veturinn og færði í manntalið vitnis-
burð um kunnáttu hennar, eins og allra ann-
arra barna á þessum aldri: „kver 10. kafli
ágætt, les ágætlega, skrifar dável +, reiknar
ágætlega -,“7 Þuríður var sex vikur í barna-
skólanum fyrsta veturinn, lærði kver og
biblíusögur, reikning, réttritun, stfl, landa-
fræði og dönsku. Annan veturinn var hún
fjórar vikur og heilar tólf vikur þann þriðja
og seinasta. Þá voru Islandssaga og náttúru-
saga einnig meðal námsgreina.8
Þeir nemendur, sem vora skemmra á veg
komnir en Þuríður þegar þeir komu í skól-
ann, lærðu lestur og skrift. Var þá einhverj-
um hinna námsgreinanna sleppt. Breytilegt
var hversu hátt hlutfall nemenda lærði að
lesa og skrifa í skólanum; 1/3 fyrsta vetur-
inn, 1/5 annan veturinn og 3/4 hinn þriðja.
Námskráin var ekki í fastari skorðum en
svo. Skólahaldið stóð í sex klukkustundir á
dag „auk lexíutíma“. Helmingur skólatímans
fór í reikning og réttritun, hálf klukkustund
til hverra hinna námsgreinanna. Á milli tíma
vora frímínútur. Löngu síðar minntist
Þuríður Vilhjálmsdóttir þess að Guðmundur
hefði verið skemmtilegur kennari og sér-
staklega minntist hún námsferða út í
náttúrana, til fjalla og niður í fjöra þar sem
hún lærði að þekkja fugla, grös og fjöra-
gróður.9
Samtíðarmönnum Guðmundar hlýtur að
hafa þótt sumar kennsluaðferðir hans æði
nýstárlegar, hefðbundnar vora þær ekki. „í
landafræðitímum", skrifaði Guðmundur í
eina skólaskýrsluna, „var kennslan að mestu
munnleg lýsing og svo spurt út úr, og sýnd
landabréf og myndir, grös og steinar, og
stundum stjömur; ég fór með nemendur
nokkra upp á fjall og var þaðan gott útsýni
yfír land og sjá austan frá Borgarfirði og
vestur á Sléttu. Slíkar landlýsingar kenna
enn betur en kort og myndir.“ í dönskutím-
um þýddu börnin af dönsku á íslensku og
voru dönskutímarnir því „eiginlega rétt-
nefndur námstími í íslenskunni". Þessi
samþætting námsgreina var rauður þráður í
starfínu. í réttritun voru stílarnir um landa-
fræði og náttúrasögu. Um kver og
biblíusögur segir Guðmundur:
... reyndi að sameina báðar þessar fræði-
greinar sem innilegast; ég reyndi þar að
sameina munnlega lýsing við lexíur eins og í
landafræðinni.10
Guðmundur Finnbogason skrifaði með til-
styrk Alþingis hina frægu skýrslu sína um
barna og unglingafræðslu í landinu árin
1903-1904. Þar segir um barnaskóla:
Daglegar einkunnir eru gefnar í langflestum
skólanna, en mörgum kennurum er illa við
þær, mest fyrir metnaðar sakir.11
Guðmundur Hjaltason skrifaði:
Daglega vitnisburði hef ég aldrei haft ... tel
jafnan kærleikann til námsgreinanna heppi-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ 1998