Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Blaðsíða 12

irffc--
|tj Vilu' ofV'
—'2^~U
$ 'í$. :zS-r*
'fUrx^.
%
\V£&>
VEÐURBÓKUM
EFTIR DAVÍÐ ÓLAFSSON
Með skráningu veðurbóka var sagt skilið við hið al-
gilda og óumbreytanlega í heimsmyndinni, en þess í
stað kom hið mælanlega og flokkanlega. Elstu
varðveittu veðurbækurnar í handritadeild eru veður-
bækur Jóns Jónssonar prests á Núpufelli frá 1748-68,
þær einu frá miðbiki 18. aldar.
ÞAÐ er gjaman sagt að við lifum á
fjölmiðlaöld og upplýsingabylting-
in er á hvers manns vörum um
þessar mundir. Hver tími hefur
sína eigin fjölmiðla og upplýsinga-
veitur og á 19. öld var ritað mál
mikilvægasta boðleið upplýsinga
til fróðleiks og skemmtunar, hvort
sem var á prenti eða í handritum. Opinberri
menningu var gjarnan miðlað með prentuðum
bókum og blöðum en samhliða var einhverju
sem kalla má alþýðumenningu dreift í handrit-
um sem annað tveggja voru lánuð til lestrar eða
uppskrifta eða að skrifarar fjölfölduðu og seldu.
Handritadeild Landsbókasafns er uppfull af
hvers kyns skrifuðum skræðum sem færa
manni heim sanninn um það að hér var um
virka boðleið menningar að ræða. Skiptingin í
alþýðumenningu og opinbera menningu orkar
jafnan tvímælis og oft smitar þar á milli. Þó er
það eitt helsta einkenni alþýðumenningar að
hún er þögguð niður og lítt sýnileg. Hennar
verður eiginlega ekki vart fyrr en hún er viður-
kennd af hinni opinberu menningu sem innlim-
ar hana eða blandast henni á einhvem hátt.
Um miðja 19. öld gerðist það að alþýðleg veð-
urvísindi smeygðu sér inn fyrir vébönd form-
legrar menningar. Þrátt fýrir að ísland væri þá
lítt fram gengið á hinni kapítalísku braut voru
það nú markaðsöflin sem drógu þessa hjátrú
fólksins fram í dagsljósið, já og þéttbýlið. Árið
1869, löngu fyrir daga Veðurstofu íslands kom
út á Akureyri lítið kver sem innihélt veðurspá
komandi árs. Útgefendur voru þeir Jón Jóns-
son Borgfírðingur og Friðbjöm Steinsson;
höfundur var Benedikt ívarsson. Spádómar
Benedikts vom svo útbreiddir í uppskriftum að
rétt þótti að prenta þá árið 1858 til að svara eft-
irspum. í handriti kostaði almanak með veður-
spá 18-16 skildinga en prentaða útgáfan var
seld á 4 skildinga. Veðurspádómar Benedikts
birtast meðal annars í handritum Tómasar Jón-
assonar á Veturliðastöðum í Fnjóskadal þar
sem þeir eru bomir saman við tíðarfar í
Fnjóskadal. í dagbókum Bjöms Gíslasonar
bónda í Búlandsnesi er dagatal Benedikts
varðveitt ásamt 19 ára gömlum dagbókum.
Vafalaust er skrifuð dagatöl Benedikts víðar að
finna í handritum á Landsbókasafni og á skjala-
söfnum víða um land.
Benedikt ívarsson fæddist árið 1831 á Ey-
vindarstöðum í Sölvadal. Foreldrar hans vora
ívar Jónsson bóndi á Torfum í Hrafnagils-
hreppi og Guðfinna Sigurðardóttir kona hans.
Þau hjónin vora bammörg og í manntalinu
1845 era 6 böm þeirra á heimilinu á aldrinum
7-15 ára, Benedikt elstur. Fjölskyldan flosnaði
upp af Torfum ári síðar, hjónin höfðu yngsta
bamið með sér en hin dreifðust um sveitir
Eyjafjarðar, sem niðursetningar og síðar
vinnuhjú. Páll Eggert Ólason titlar Benedikt
skáld í æviskrám sínum en lengst af var hann
vinnumaður, kotbóndi eða húsmaður. Jónas
Rafnar lýsir honum svo í Eyfirzkum sögnum:
„Benedikt var vel að sér í mörgu. Hann orti
ýmislegt, sem ber vitni um talsverða hag-
mælsku. Voru það aðallega tækifærisvísur, sem
því miður munu flestar vera gleymdar. Hann
var skrifari góður, kunni fingrarím og reiknaði
og ritaði almanök fyrir marga í firðinum. Lét
hann þá oft fylgja veðurspádóma, svo sem þá
var títt og var því af almenningi oftast kallaður
Benedikt spámaður."1 Benedikt kvæntist
Sigríði Ólafsdóttur árið 1863 og eignuðust þau
fjögur böm. Sögur ganga af því að Benedikt
hafi verið óblíður í skapi við fjölskyldu sína og
skildu þau hjónin skömmu áður en Benedikt
lést en þá var hann orðinn hreppsómagi. Sam-
kvæmt kirkjubókum Saurbæjarsóknar lést
Benedikt spámaður úr holdsveiki 11. ágúst
1880 á Krónustöðum í Saurbæjarhreppi, 48 ára
að aldri.
Árið 1859, þegar dagatahð kom út, var hann
vistráðinn að Möðrufelli í Grandarsókn,
28 ára gamall.
jönssonar á NúpufeWi-
Jóns
ItuKns
IllUItlS hcfor 30 daga.
31 d«ga.
S. 17. veíur
18. ðg htii
hclur
1. Aoatan-
2. ákt
8. í. h>c%
4. þoku og
5. rignlngu,
6. oítnn
12. r. 7. aublagur
8. hlýlnda-
9. vinður
S. 10. cg gút>-
11. rilri
12. íncb
18. »d|-
13. v. 14. skini.
15. pnt eptlr
16. »kára-
9. r, 16 golur inc8
17. þokum,
18. siilð
8. 19. og nictor
20. ktclutn;
91. slban meiri
29. Hgnlngar
10. v. 23. og
24. hlýrra
25. meb
S. 96. danipnfullu
27. Íoptí, en
28. jafnabar-
29. lega þoku
11. r. 30. og Ttetu.
■ ii I>oko-
7. r< 2. Jopt
3. ðg
4. siild;
8. 5. ivo fagurt
6. rebnr meb
7. su&Iœgum
8; vindi,
8. r. 9. »61-
lO.ikinl
il. og
S. IL 12. hlýindum;
13. sfóah
14. kaldara
16. og haf-
19. mikill
30. «cm
14. r. 21. blaádaat
22. þoku-
23. kxlu,
S. 24. sfild og
25. norban
26. átt; svo
27. rigniog
15. r. 28. mtb
29. kulda
30. og siormi
& 81. á norlan.
ÁRIÐ 1859, löngu fyrir daga Veðurstofu íslands kom út á Akureyri lítið kver
sem innihélt veðurspá komandi árs.
í þessu litla kveri er tíðarfari hverrar viku lýst í
meitluðum setningum og er spáin byggð á gam-
alli þjóðtrú um tunglöld og hringrás náttúrann-
ar. Á nítján ára fresti ber kvartilaskipti tungls
upp á því sem næst sama vikudag og sú trú
fylgdi að því yrði veðurfar hið sama á 19 ára
fresti. Eitthvað var árafjöldinn á reiki eftir því
sem Jónas Jónasson frá Hrafnagili segir í ís-
lenskum þjóðháttum: „Sú trú hefir verið sum-
staðar, og er enda enn, að sama tíðarfar komi
alltaf tuttugasta hvert ár. Hafi maður því tutt-
ugu ára gamla dagbók, getur maður vitað um
veður á hverjum degi fyrirfram.“2 Páll
Bergþórsson segir hvort tveggja hafa þekkst
að veðurreynd yrði sú sama á 19 og 20 ára
ffesti og ber þar fyrir sig Jónas sem nefnir 20
ár og Þórð Tómasson safnvörð á Skógum sem
lýsir fyrirbærinu svo: „Veðurspádómar voru
samdir árlega og gengu jafnvel kaupum og söl-
um engu síður en skrifuð almanök. Þeir
byggðust á 19 ára gömlum dagbókum og þeirri
trú, að veðurreynd yrði hin sama 19. hvert ár.
Nefndist það tímabil Tunglöld."3 Þessi háttur
TIL SJÁVAR og sveita voru menn - og eru enn - háðir tíðarfarinu.
1830 og þaðan til ársloka 1875 eftir Björn Jóns-
son ritstjóra á Akureyri. Björn hefur ritað veð-
urbækumar upp í eina bók, sennilega eftir
handritum Ólafs og Torfa. Veðurbók Torfa
Sveinssonar hef ég ekki fundið í eiginhandarriti
en veðurbók Ólafs Eyjólfssonar er varðveitt í
handritadeild Landsbókasafns. Báðir skrifuðu
þeir Torfi og Ólafur almanök fyrir aðra sem
varðveitt era í handritadeild Landsbókasafns.
Ólafur Eyjólfsson fæddist 24. nóvember 1787 í
Fagraskógi. Hann bjó um tíð á Uppsölum í
Eyjafirði en dvaldist síðan lengi hjá mági sin-
um, Sigfúsi Jónssyni á Syðra Laugalandi. Hann
skrifaði þar upp margt rímna og kvæða, meðal
annars eftir Sigfús, og skipta handrit með hans
hendi í handritadeild Landsbókasafns tugum ef
ekki hundruðum. Einnig skrifaði hann upp mik-
ið af almanökum fyrir bændur norðanlands og
nokkur slík era varðveitt í Handritadeild
Landsbókasafns.
Árið 1809 skrifar Torfi Sveinsson eftirfarandi
hugleiðingu með almanaki sem hann skrifaði
fyrir sr. Jón Jónssson á Möðrufelli, og varpar
hún nokkru ljósi á hugmyndir manna um veð-
urspádóma í upphafi 19. aldar: „Sama er að
segja um Veður Spána, hún er sama og ársins
1790, því að Stjörnumeistarar hafa plagað að
láta hana vera hina sömu 19. hvört ár. Enn af
því að meira mundi marka það veðráttufar, sem
var hér hjá oss fyrir 19 og 38 áram, enn í Kaup-
mannahöfn uppá komandi árs veðrafar, vil ég
hér til aðgæslu setja Veðráttufar áranna 1790
og 1771 eftir því sem það féll í hveijum mánuði
þessi sömu ár, hér í Eijafirði.“G
Ekki era veðurspádómar tunglaldar bundnir
við íslenska sveitamenn og þeirra hjátrú, eins
og sjá má af skrifum Torfa bónda á Klúkum. í
evrópskri menningu höfðu dagatöl mikið
víðtækara hlutverk en nafn þeirra ber með sér,
að telja dagana. Árlega prentuð almanök byrj-
uðu að koma út í Þýskalandi rétt upp úr 1500
og breiddust þaðan út norður á bóginn og voru
þau fyrstu prentuð í Danmörku um miðja 16.
öld. Þessi almanök urðu fljótlega hið mesta
þarfaþing, uppfull af ffóðleik og skemmtan.
Danski fræðimaðurinn Karen Schousboe segir í
formála að danskri dagbókaskrá að skráningar
á veðurfari, sem er algengasta efni dagbóka,
séu sprottnar úr jarðvegi bændahandbóka
(bondepraktika) og veðurbóka. Svonefndar
jólaskrár gegndu þessu hlutverki hér á landi og
einnig þekktist hugtakið Búrapraktica. I hand-
riti sr. Jóns Erlendssonar frá miðri 17. öld seg-
ir að í Norður-Evrópu sé sá háttur hafður á að
gætt sé að veðri um hina 12 daga jóla og af því
megi sjá „alla ársins skikkan, bæði veðurfar,
grasvöxt, grass og koms notkun, ávöxt, frjó-
semi, stríð, hallæri, hungur, sjúkdóm og
dauða.“7 Þetta segir sr. Jón að hafi og borist
hingað til lands að fomu. Samkvæmt fyrr-
nefndri danskri skrá var þessi siður við lýði þar
í landi í það minnsta til loka 18. aldar. í umfjöll-
un um danskar dagbækur segir Bjame Stok-
lund að almanök innihaldi dagatal, upplýsingar
um kirkjulegar hátíðir og gang himintungla, og
bætir svo við: „En almanökin innihéldu einnig
beina spádóma, nefnilega um veðrið. Veðurskil-
yrði hvers mánaðar voru dregin saman svo að
bóndinn vissi hverra veðra væri von. Slíkar
„langtímaspár" mátti finna í almanökum
háskólans til ársins 1832."8
Sú skynjun á tímanum sem kemur fram í
veðurspádómum byggðum á tunglöld er athygl-
isverð. Hringrás náttúrunnar er fyrirmynd allr-
ar skynjunar á heiminum. Þó árið sé liðið í ald-
anna skaut kemur það alltaf aftur, að minnsta
kosti að þessu leyti. Loftur Guttormsson lýsir
gekk mann fram af manni meðal forfeðra Þórð-
ar og teygði anga sína til æskuára hans á fyrri
hluta tuttugustu aldar: „Veðurfræði fólksins
sem ég ólst upp með, stóð á gömlum merg.
Sveinn Tómasson [f. 1856] hélt dagbækur og
samdi veðurspádóma áram saman að hætti
frænda sinna og forfeðra."4 Guðmundur Guð-
mundsson bóndi og bókbindari, Taðhól í Nesj-
um, gerði veðurspár eftir gömlum dagbókum
og lét eitt sinn þessa vísu fjúka með:
Lítið ganga vill í vii
veðrið heill kann banna.
Krókloppinn í kafaldsbil
klóraði ég spádómana.6
Veðurspá Benedikts fyrir árið 1859 var því
síður en svo ný af nálinni né hans uppfinning.
Sjálfur hafði Benedikt selt slíkar spár í upp-
skriftum og fylgdi þar gamalli hefð. Handrit
Lbs 311 8vo inniheldur veðurbækur þriggja
manna sem ná yfir tæp 100 ár; frá 1783-1819
eftir Torfa Sveinsson bónda á Klúkum, þá eftir
Ólaf Eyjólfsson á Syðra-Laugalandi til ársins
VEÐURSPAR
FYRRI ALDA
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ1998