Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Qupperneq 13

„ENGiNN póstanna hefur lýst yfir fylgi við altæka afstæðishyggju, a.m.k. mér vitanlega. Frumherji þeirra, Friedrich Nietszche, taldi allar
heimsmyndir túlkanir. Heimurinn gæti verið heilaspuni." Myndin er eftir bandaríska myndlistarmanninn Alex Grey.
PÓSTAR GISTA ÍSIAND
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON OG PÓST-MÓDERNISMINN
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
hefðbundinni heimsmynd almanakanna svo:
„Eins og víða annai-s staðar sáu upplýsingar-
sinnar í Danmörku sér oft hag í því að bera
fram nýtt vín á gömlum belgjum. Þetta kemm'
vel fram í útgáfu almanakanna. Hin
hefðbundnu, sem haldið var áfram að gefa út
langt fram eftir 18. öld, bii'ta heimssýn sem er
ósnortin af kópemisku byltingunni: tíminn fylg-
ir ekki línulegri rás heldur gengur í hring til
eilífðar, og rúmið birtist sem lokað kerfi með
jörðina í miðju; maðurinn er sýndur í eðlislægu
og óbreytilegu sambandi við umheiminn
(macrocosmos) skv. reglum stjörnuspekinnar.“9
Almanök með veðurspám standa þannig sem
tákn hefðbundinnar heimssýnar, andstætt al-
manökum með minnisfærslum og dagbókum
sem í eru skráðir þættir úr tilvera einstaklings-
ins. Við þessa breytingu færist eigandi alman-
aksins úr stöðu viðtakanda yfir í stöðu geranda
og skriftin framlengir möguleika einstaklings-
ins til að átta sig á eigin lífi. Skilin þarna á milli
era þó fráleitt skýr því stór hluti almanaka með
minnisfærslum inniheldur einnig veðurspá og
eins og fram hefur komið lifði trúin á tunglöld
góðu lífi fram undir síðustu aldamót og jafnvel
lengur. Þrátt íyrir að bændur á Islandi hafi
ekki kastað trúnni á tunglöld fyrr en við upphaf
20. aldar þótti mönnum á upplýsingaröld heldur
langsótt að eins viðraði í Kaupmannahöfn og
Eyjafirði. Því skyldu veðurspádómar byggjast
á veðurreynd hvers héraðs og því héldu menn
sínar eigin veðurbækur til að byggja spárnar á
frekar en að skrifa upp almanök Kaupmanna-
hafnarháskóla.
Til sveita réð dagleg veðrátta miklu um hey-
skap að sumrinu og að vetrinum var mest um
vert að beit héldist fyrir búpening sem lengst.
Sjór var stundaður á opnum bátum og því var
það spuming um líf eða dauða hvort veður hélst
skaplegt meðan á sjóróðri stóð. Veðurspádóm-
ar almanakanna eru vottur um þetta, en leiða
má að þvi líkur að ný skynjun á framrás tímans
og eðli náttúruaflanna hafi kallað á að menn
héldu sínar eigin veðurbækur í stað þess að
treysta á fomar spár. Með skráningu veður-
bóka er því að vissu leyti sagt skilið við hið al-
gilda og óumbreytanlega í heimsmyndinni og í
stað þess kemur hið mælanlega og flokkanlega.
Elstu varðveittu veðurbækurnar í handrita-
deild era veðurbækur Jóns Jónssonar prests á
Núpufelli frá 1748-1768, þær einu frá miðbiki
18. aldar. Hins vegar eru til veðurbækur 12
manna frá 1777-1830 og af þeim níu fyrir
aldamót. Á 18. öld héldu ýmsir embættis- og
fræðimenn veðurbækur. Jafnvel eru dæmi um
eins konar veðurannál eins og þann sem
varðveittur er úr Eyjafirði og nær yfir árin
1600-1867 ásamt dagbókum frá síðari hluta 19.
aldar. Ritun veðurbóka tengist vafalaust vís-
indabyltingunni og upplýsingarstefnunni og
nær hápunkti árið 1839 þegar Jónas Hallgríms-
son lagði til í Hinu íslenzka bókmenntafélagi að
hafin yrði skráning reglulegra veðurbóka um
allt land, m.a. með eftirfarandi rökum: „Vér Is-
lendingar höfum til skamms tíma ekki átt kost
á að bera ættjörð vora í þessu tilliti [þ.e.
varðandi vísindalega veðui'fræði] saman við
önnur lönd, svo að vér til að mynda getum með
sannindum sagt hvað hér megi þrífast og hvað
ekki, því oss hefir að kalla gjörsamlega vantað
réttar sagnir um veðráttufar vort.“10 Ég vek
sérstaklega athygli á orðalaginu „vantað réttar
sagnir“ sem andsvari náttúrufræðingsins gegn
spádómshindurvitnum og merkidögum sem um
miðja 19. öld virtust enn ríkja í bændasam-
félaginu íslenska. Afrakstur tillögu Jónasar er
veglegt safn veðurbóka frá áranum 1841-1877.
Þau alþýðuvísindi sem fram koma í ritun og
útgáfu veðurspádóma Benedikts Ivarssonar
eru nátengd opinberum hugmyndum um veður-
far. Nauðsynlegur grunnur slíkra spádóma er
ritun veðurbóka eða dagbóka. Trú á algilda
veðurspá Kaupmannahafnarháskóla hefur fyrir
löngu verið vai'pað fyrir róða en trúin á veður-
reynd tunglaldar hefur blandast boðskap upp-
lýsingar og síðar rómantíkur um mælingar og
skrásetningu. Það getur verið varhugavert að
líta á opinbera menningu og alþýðumenningu
sem andstæðinga sem eigi í stöðugu stríði. í
deiglunni krauma gamlar kreddur sem eitt sinn
töldust vísindi, nýjar uppgötvanir, reynsla
kynslóðanna, afturhaldssemi og framsækni.
Hitamælar og loftvogir breyta en útrýma ekki
gömlum veðurboðum í einu vetfangi heldui'
aðlagast ný tækni þeirri vitneskju sem fyrir er.
1 Jónas Rafnar, Eyfirskar sagnir, bls. 175.
2 Jónas Jónsson, íslenskir þjóðhættir, bls. 139.
3 Þórður Tómasson, Veðurfræði Eyfellings, bls. 26.
4 Þórður Tómasson, Veðurfræði Eyfellings, bls. 10.
6 Þórður Tómasson, Þjóðhættir og þjóðtrú, bls. 111.
G ÍB 647 8vo - Almanak sr. Jóns Jónssonar á Möðrufelli,
ski-ifað af Torfa Sveinssyni bónda á Klúkum.
7 Árni Björnsson, Tímatal. íslensk þjóðmenning VII, bls
96.
8 Bjame Stoklund. „Om bondedagbager og -regnskaber.
1800-árens bondedagbager". Bondedagboger, bls 15-17.
9 Loftur Guttormsson, ,3ókmenning á upplýsingaröld.
Upplýsing í stríði við alj)ýðumenningu“. Gefið og þegið.
Afmælisrit 61 heiðurs Brodda Jóhannessyni sjötugum
(Reykjavík 1986), bls 251-252.
10 Ritverk Jónasar Hallgrímssonar II. Bréf og dagbæk-
ur, bls 246.
Höfundurinn er nemi í sagnfræði.
Póstarnir og greiningarspekin
HELSTI andskoti „póstanna"
á íslandi er Kristján Krist-
jánsson, stórefnilegur ungur
heimspekingur. En Kristján
fer oft offari og eru skrif
hans um póst-módernis-
mann misjöfn að gæðum.
Heimspekingurinn ungi er
stundum í kokhraustara lagi og einfaldar
gjaman flókin mál meira en góðu hófi gegn-
ir. Honum er tamt að lýsa heimi heimspek-
innar eins og Zaraþústra trúarmönnum
veröldinni. Annars vegar eru öfl myrkursins,
hins vegar ljóssins. Birtunnar megin er
„bresk-bandaríska umræðuhefðin“ en „póst-
amir“ og allir þeirra árar em börn myrkurs-
ins. Þeir síðarnefndu em spraðurbassar og
hálfgerðir kjánar, þeir bresk-bandarísku yf-
irvegaðir og vísindalegir. Bresk-bandarísku
greiningarspekingamir (analytical
philosophers) hafa öðmm hnöppum að
hneppa en að ræða dellu póstanna, segh'
Kristján. Þetta er beinlínis rangt. Bandaríski
heimspekingurinn Richard Rorty heldur
nafni Derrida mjög á lofti og greiningar-
spekingar á borð við Joseph Margolis og Hil-
ary Putnam ræða kenningar póstanna af
mikilh alvöra.
Kristján gefur í skyn að meint áhugaleysi
greiningarspekinga á póst-módemisma sýni
að hann sé lítils virði. En hér tekur Kristján
mennina, ekki rökin, áhugaleysi um kenn-
ingu gerir hana ekki ranga. Kristján slær
líka undir beltisstað er hann talar eins og sú
staðreynd að pósturinn Paul de Man var
gyðingahatari á yngri ámm geri spekimál
hans vond. Einn af framkvöðlum greiningar-
spekinnar, Gottlob Frege, var harðsvíraður
gyðingafjandi fram í andlátið án þess að
framlag hans til rökfræðinnar verði minna
fyrir vikið.
Kristján talai' eins og allir greiningarspek-
ingar séu unnendur skynseminnar og óvinir
afstæðishyggju. Enn misstígur Kristján sig
illa. Rorty er mikill andstæðingur skynsemis-
hyggju og menn á borð við Margolis, Nelson
Goodman og Thomas Kuhn hneigjast til af-
stæðishyggju. Kuhn segir að ekki sé hægt að
tala um eiginlegar framfarir í vísindum. Vís-
indamenn fyrri tíma lifðu í öðmm heimi en
starfssystkini jiein-a í dag, ekki sé til neinn
altækur staðall fyi-ir vísindalega þekkingu.
Hún sé bundin stað og tíma. Kuhn er því á
svipuðu róli og þeir póst-módemistar, sem
telja vísindin eingöngu félagslegt sköpunar-
verk, enda vitna þeir fjálglega í hann eins og
Kristján reyndar viðurkennir. Hann segir að
póstarnir slái um sig með tilvitnunum í grein-
ingarsinna á borð við Kuhn án þess að skilja
kenningar þeirra. Þessa staðhæfingu verður
Kristján að rökstyðja með dæmum, annars
verður hún ekki tekin alvarlega.
Andlegt skyldmenni Kuhns, vísindaheim-
spekingurinn Paul Feyerabend, boðaði anar-
ldsma þekkingarinnar. ,^AIlt er tækt“ (anyt-
hing goes) var vígorð hans, foreldrar eiga að
ráða því hvort böm þeirra læra stjörnu-
spáfræði eða stjömufræði. Engin lifandi leið
er að sanna yfirburði „alvöm“ stjörnufræði
yfir „astrólógíu“ og öðm kukli, engin hug-
mynd eða aðferð hefur sjálfgefna yfirburði
yfir aðrar. Aftur sjáum við dæmi um grein-
ingarspeking sem hugsar með líkum hætti
og póstarnir vondu og ljótu. Kristján gefur í
skyn að póstarnir eigi einkarétt á siðferði-
legri afstæðishyggju. Það er líka rangt. Sú
stefna innan greiningarspekinnar sem nefn-
ist „samfélagshyggja" (communitarianism)
er náskyld afstæðishyggju póstmeistaranna.
Forvígismenn samfélagshyggjunnar gagn-
rýna nútíma einstaklings- og alhyggju (uni-
versalisma). Samfélagsinninn Michael Walz-
er segir að samfélög eigi að vera eins og
klúbbar þar sem bannað er að reka meðlim-
ina. Á móti kemur að þeir ráða því hverjir fá
inngöngu. Samkvæmt þessu er Islendingum
ekki heimilt að gera landa sína landræka en
þeir mega ráða því hverjir fá að flytjast til
landsins. Póstarnir geta altént boðið Walzer
velkominn í sinn klúbb.
Póst-módernismi
og meginlandsspeki
Fjölyrðum ekki um Walzer en víkjum aft-
ur að Kristjáni. Hann ásakar póstana um
kjölfræði en gerir sig sekan um slíkt hið
sama er hann segir að þeir telji að ritað mál
hafi komið á undan mæltu máli. Kristján
gerir gys að þeim, vita ekki allir að menn
fundu ekki upp ritmálið fyrr en löngu eftir að
þeir tóku að tala? En Kristjáni yfirsést að
Derrida talar um „frumskrift" (arche-écrit-
ure), alls ekki „skrift“ í hversdagslegri merk-
ingu orðsins. Kjarni málsins er sá að tung-
umálið hefur eiginleika sem sjást betur ef við
greinum ritað, ekki talað mál. Textar em
margræðir og ekki bundnir á klafa vitundar-
innar. Þessi era einmitt einkenni alls tung-
umáls, segir Derrida. Ritað mál hefur rök-
legan forgang fram fyrir mælt mál þótt hið
síðarnefnda sé eldra.1 Derrida er því hyggn-
ari en Kristján hyggur.
Ég ætla mér ekki þá dul að fara ofan í
saumana á torskildum kenningum póst-
meistarans franska í þessari stuttu grein. Þó
má nefna að Derrida er tæpast óvinur skyn-
seminnar. Mér virðist hann telja skynsemi
og andskynsemi jafnréttháar. Hvorug hefur
röklegan forgang, þær geta ekki án hvor
annarrar verið fremur en jing og jang sam-
kvæmt austrænni speki. Hvað um það þá er-
um við Kristján fremur vopnabræður en
fjandmenn. Við emm sammála um að aJtæk
afstæðishyggja sé sjálfskæð, þ.e. leiði til
þversagna. Kristján rekur þann rakaþráð í
einni greina sinna og hirði ég ekki um að
endursegja viskumál hans. Rökfærslan er
mnnin frá Platóni og hefur þýsld heimspek-
ingurinn Jiirgen Habermas beitt henni í
gagnrýni sinni á „póstana". Nefna má að
Habermas þessi er meginlandsspekingur
(continental philosopher), ekki greiningar-
sinni, og sýnir sú staðreynd vel hversu ein-
fóld mynd Kristjáns af heimspeki er. Hann
talar stundum eins og meginlandsspekingar
séu vangefnir óvinir viskunnar.
Ekki bætir úr skák fyrir Kristjáni að eng-
inn póstanna hefur lýst yfir fylgi við altæka
afstæðishyggju, a.m.k. mér vitanlega. Fmm-
herji þeirra, Friedrich Nietszche, taldi allar
heimsmyndir túlkanir. Heimurinn gæti verið
heilaspuni, „heimurinn er landslag hugar
þíns“, svo vitnað sé í skáldið Kristján Karls-
son. Gallinn er sá að túlkunarhyggjan bygg-
ist líka á túlkun, engu hlutlægari en aðrar.
Þekkingin er líklega blekking, ef ekki af-
stæð, en kannski er okkur gefið að höndla
sannleikann, segir póstmeistarinn þýski.
Hvað sem því líður verður rökfærsla
Nietszches tæpast kennd við öfgafulla af-
stæðishyggju.
Lokaorð
Kristján gerir vel í að verja málstað skyn-
seminnar. En vörn hans mætti vera ögn
skynsamlegri, ögn sanngjarnari í garð and-
stæðinganna. Án sanngirni má skynsemin
sín lítils.
1 Þetta segir Derrida beinum orðum i fyrstu neðanmáls-
grein fjTsta kafla Ritfræðinnar (De la grammatologie).
Derrida: Om grammatologi (do.þýð.), Kaupmannahöfn
1970, bls. 77.
Höfundur kennir heimspeki við háskólann í Björgvin í
Noregi og er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ 1998 1 3