Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1998, Blaðsíða 15

Myndasafn Morgunblaðsins
SÉÐ HEIM að Eiðum.
ANDINN
FRÁ EIÐUM
EFTIR HELGA HALLGRÍMSSON
Þann 29. maí nk. er boðaður stofnfundur Eiða-
vinafélggsins til varnar skólanum og til að leggja á
ráðin um endurreisn hans. Ætla má að Eiðanemar í
fullu fjöri séu um 2.500 og þetta fólk ber sterkar og
hlýjar tilfinningar til staðarins.
HAUSTIÐ 1948 kom ég fyrst í
Eiðaskóla, 13 ára sveinstauli
úr Fljótsdal. Parna var allt
nýstárlegt, fjöllin, landslagið,
húsakynnin og fólkið. Stelp-
urnar voru dularfullar verur,
og fjarðastrákar eins og annar
kynþáttur. Ein íyrsta minning-
in frá skólavistinni er sú, að náungi einn neðan
af fjörðum sneri sér að mér óforvarindis, og gaf
mér vel úti látinn kinnhest. Ekki var það af ill-
vilja, heldur var það hans aðferð að skóla mig
tO. Parna var fjölbreytt og margslungið mannlíf
sem heimalningur úr sveit hafði gott af að
kynnast. Á þessum árum vaknaði kynþráin, og í
þessum skóla upplifðu margh- fyrstu ástina,
sem jafnan verður eftirminnileg. Frá Eiðum
fórum við ekki einasta með margvíslegan fróð-
leik og handlagni, heldur líka töluverða reynslu
í mannlegum samskiptum, því að heimavistar-
skóli er spegOmynd þjóðfélagsins.
Reiðarslag
Þessi hálfgleymdi og löngu fyrirgefni kinn-
hestur rifjaðist upp þegar ég í apríl sl. las
auglýsingu þess efnis, að ríkið hefði ákveðið að
leggja formlegt skólahald á Eiðum niður, og
óskaði efth’ tiUögum um framtíðarstarfsemi
skólans. Það var óneitanlega reiðarslag, fyrir
Héraðsbúa og alla Austfírðinga, og gamla
Eiðamenn ekki síst. Þó aðdragandinn væri að
vísu orðinn nokkuð langur, var það eins og
vanalega, að náðarhöggið kom okkur í opna
skjöldu, og þar sannaðist enn hið fornkveðna,
að enginn veit hvað átt hefur fyrr en misst hef-
ur. Eg held að fyrstu hughrifin verði best
túlkuð með eftirfarandi vísu úr kvæði Guð-
mundar Böðvarssonar:
Hver minning tók að skína,
ég gleymdi stund og stað,
og stillti hörpu mína.
Eg minntist vorsins bjarta
og kvæði þetta kvað,
með klökka þökk í hjarta.
Líklega geta margir Eiðanemar tekið undir
þetta, en því miður eru fæst okkar skáld, og
geta ekki sætt sig við orðinn hlut með því að
yrkja erfikvæði. En hvað er þá til ráða?
Eiðavinafélag
Komið hefur til tals að stofna félag til varnar
skólanum og til að leggja á ráðin um endur-
reisn hans, Eiðavinafélag. Vilhjálmur Einars-
son íþróttakappi og fv. skólameistai’i er for-
göngumaður þessa félagsskapar, og hefur
hann þegar ritað hvatningargrein um málið í
Austra. Stofnfundur hefur verið boðaður á Eið-
um, laugardaginn 29. maí næstkomandi. Ekki
er að efa að margir munu gegna því kalli.
Eiðanemar frá upphafi Álþýðuskólans skipta
nokkrum þúsundum. í bók Armanns um
Alþýðuskólann eru skráðir um 2.800 nemendur
fram til ársins 1982, og við það má bæta a.m.k.
500 sem hafa dvalið þar síðan. Þótt margir séu
horfnir yfir móðuna miklu, er ekki fráleitt að
ætla að Eiðanemar „í fullu fjöri“ séu um 2.500.
Þeir eru að sjálfsögðu dreifðir um allt land, en
mikill meirihluti mun þó eiga heima á Austur-
landi. Þessi fjölmenni hópur getur verið mikið
afl, ef hann beitir sér með samhæfðu átaki.
Það hefur fyrr verið ráðgert að leggja Eiða-
skóla niður, og áður hafa verið stofnuð samtök
til verndar honum. I efth’farandi línum verður
stiklað á stóru í sögu Alþýðuskólans. Heimildir
eru „Eiðasaga" Benedikts Gíslasonar frá Hof-
teigi, gefin út á 75 ára afmæli skólans 1958, og
„Alþýðuskólinn á Eiðum" eftir Ármann Hall-
dórsson, sem út kom 1983, í tilefni af aldaraf-
mæli hans.
Búnaðarskólinn varð alþýðuskóli
Alþýðuskólinn á Eiðum er jafngamall sjálf-
stæði íslensku þjóðarinnar. Hann var stofnað-
ur með sérstökum lögum frá alþingi 27. ágúst
1917, en tók ekki til starfa fyrr en haustið 1919.
Á Eiðum hafði áður verið rekinn búnaðarskóli,
frá 1882 til 1918. Hann var í eigu og ábyrgð
Múlasýslna. Árið 1917 var ákveðið að afhenda
„Landssjóði" skólann og allar eignh- hans,
gegn því að ríkið starfrækti þar búnaðarskóla
eins og á Hólum og Hvanneyri. Ríkið þáði gjöf-
ina, en breytti skólanum í „alþýðuskóla", (hinn
eina með því nafni) og létu Áustfirðingar það
gott heita. Það er því á áttræðisafmæli skólans,
sem hann er endanlega lagður niður. Fyrsti
skólastjóri alþýðuskólans var ráðinn Ásmund-
ur Guðmundsson, þá prestur í Stykkishólmi, og
gegndi hann því starfi til 1928, er séra Jakob
Kristinsson tók við af honum. Stýrði hann skól-
anum til 1938, er Þórarinn Þórarinsson tók við
embættinu, en hann hafði þá verið kennari
skólans um 8 ára skeið. Þórarinn lét af skóla-
stjórn 1965, og hafði þá setið lengst allra skóla-
stjóra Eiðaskóla, eða 27 ár.
Andinn frá Eiðum
Það kom að sjálfsögðu í hlut Ásmundar að
móta anda og stefnu hins nýja skóla. Það er sá
andi þjóðfrelsis, félagshyggju og fræðslu, sem
hugsjónamenn 18. og 19. aldar höfðu skapað,
vitsmunalegur skilningur og siðferðilegur
þroski - ræktun lands og lýðs - en jafnframt
með ákveðnu trúarlegu inntaki. Stefnuskráin
er nánar útfærð í fyrstu skólasetningarræðu
hans, sem birt er í Eiðasögu Benedikts (bls.
260-272). Jakob og Þórarinn fetuðu dyggilega í
fótspor hans og ræktuðu þessa hefð enn frek-
ar. Það er „andinn frá Eiðum", sem yfirskrift
þessa spjalls á að vitna um. Á því er enginn
vafi, að hann hafði djúpstæð áhrif á flesta nem-
endur skólans, a.m.k. á meðan umgetinna
höfuðskörunga naut við. Mannvit, manntak og
manngöfgi, sem Þórarinn kallaði „emmin
þrjú“, var inntak þessarar stefnu.
Vitanlega voru það ekki eingöngu skólastjór-
ar sem ræktu þetta uppeldishlutverk. Mai’gir
af kennurum skólans tóku þátt í því af lifi og
sál. Nefna má t.d. Guðgeir Jóhannsson, sem
hóf kennslu á Eiðum 1919, og hjónin Benedikt
og Sigrúnu Blöndal. Benedikt hafði verið kenn-
ari við Búnaðarskólann í áratug, og tengdi því
skólana saman. Þau hjón vildu sveigja skólann
meira að lýðskólaforminu, með því m.a. að
leggja niður próf. Það leiddi til þess að leiðir
þeirra og Eiðaskóla skildu 1924, og þau stofn-
uðu nýjan skóla í Mjóanesi, er síðan varð upp-
haf Húsmæðraskólans á Hallormsstað.
Þóroddur Guðmundsson skáld frá Sandi
kenndi við skólann 1935-1944, en þá tók Ár-
mann Halldórsson við af honum, sem öllum er
að góðu kunnur. Einhver eftirminnilegasti
kennari skólans og mesti eldhuginn í þeirra
hópi var Þórarinn Sveinsson frá Kirkjubóli í
Norðfirði, kennari frá 1935 til 1972, sem í ára-
tugi var lífið og sálin í íþróttastarfi Aust-
firðinga. Síðast en ekki síst ber að geta Hall-
dórs Sigurðssonar, sem var smíðakennai-i skól-
ans frá 1949 til 1965, og tókst að hefja handiðn
og verknám að nýju til vegs og virðingar.
Eiðasambandið
Á þriðja starfsári Alþýðuskólans var stofnað
félag kennara og nemenda, sem hlaut nafnið
Eiðasambandið. Hlutverk þess var að halda við
tengslum eftii’ að nemendur yfirgáfu skólann.
Ásmundur skólastjóri bar fram tillögu um
félagið í skólaslitaræðu 10. maí 1921, og á
„Eiðamóti" um sumarið vai’ það formlega
stofnað.
„Eiðasambandið er félag nemenda Eiðaskól-
ans, eldrí og yngri, og kennara h ans. Grund-
vallarlög þess eru fáorð, og hin skráða stefnu-
skrá aðeins ein stutt setning: „Við viljum leit-
ast við að efla kristna trú.“ En flestir sam-
bandsmenn munu líta svo á, að þeir vinni í
anda kristindómsins ávallt, er þeir ljá góðu
málefni stuðning. Stjórn sambandsins skipa
þrír menn ... Sambandið heldur einn fund ár-
lega, fyrsta laugardag í júlí. Ekkert árstillag er
lögskipað. Blað gefur sambandið út, sem Eiða-
kveðja heitir. Allir sambandsmenn fá hana,
hvort sem þeir sækja fundi eða ekki. Hún kem-
urút einu sinni á ári.“
Þannig skrifar Sigurður Helgason rithöfund-
ur frá Grund í Mjóafirði, í grein í blaðinu Kjal-
nesingi 1931, sem tekin var upp í Eiðasögu
Benedikts (bls. 440). Sigurður ræðir nokkuð um
störf félagsins að ýmsum framfaramálum, en
telur þau ekki skipta meginmáli, heldur:
„... sá hugsjónaneisti, sem sambandið og
mótin kveikja og móta í sálum meðlima sinna.
Það frækorn dyggða, sem það sáir og hlúir að,
sú trúartilfínning sem það vekur og viðheldur,
sú auðgun tilfínningalífsins, sem mótunum
fylgir. Þetta eru hin óskráðu og ósýnilegu störf
Eiðasambandsins. “
Hinir árlegu fundir Eiðasambandsins voru
kallaðir Eiðamót. Þeir voru haldnir fyrstu
helgina í júlí, og stóðu oftast í tvo og jafnvel
þrjá daga. Á Eiðamótum vai- fjölbreytt dag-
ski-á af fræðslu- og skemmtiefni, og skipuðu
erindi og umræðufundh’ þar mikinn sess. Yms-
um menningarmálum fjórðungsins var þar
fyrst hreyft, og sambandið lét sér jafnan mjög
annt um vöxt og viðgang Eiðaskóla. Eftir 1925
var söngur Eiðakórsins fastur liður á mótun-
um.
Timarit félagsins, Eiðakveðjan, kom fyrst út
1921, og síðan nokkrum sinnum til 1930. Fyrri
blöðin voru „stensileruð" í Eiðaskóla, og eru nú
vai’la læsileg, en þau síðustu voru fjölrituð í
Reykjavík. Þai- eru frásagnir af Eiðamótum,
ferðasögur, og náttúrulýsingar, í bland við
greinai- um trúmál, dyggðir og lífsviðhorf.
„Hugmyndaheimurinn sem þar birtist, er afar
ólíkurpeim viðhorfum sem nú sýnast nkjandi“,
ritar Ármann (bls. 90).
Eiðamótin voru haldin með nokkrum hléum
til 1940, en þá var undirbúin stofnun Ung-
mennasambands Austurlands (UMSA), er síð-
an breyttist í Ungmenna- og íþróttasamband
Austurlands (UIA). Það er því eins konar arf-
taki Eiðasambandsins, enda hefur miðstöð
þess jafnan verið á Eiðum, og þar byggði það
íþróttavöll sinn á fimmta áratugnum.
Eiðahólmi
Eiðahólmi er í Eiðavatni, skógi vaxinn frá
fornu fari. Ungmennafélagið „Þór“ í Eiðaþing-
há, stofnað 1909, hafði gert hann að sam-
komustað sínum, byggt þar ræðustól og bekki
úr torfi og grjóti, lagt stíga um hólmann, og
hafið þar plöntun ýmissa trjátegunda, m.a.
bergfuru, sem nú myndar stæðileg tré í hólm-
anum og setur svip á hann. Líklega er Eiða-
hólmi fyrsti „náttúrugarður" á íslandi, en því
miður fór hluti af samkomustaðnum undir vatn
1935.
Hólminn varð þegar í upphafi aðsetur
Eiðamótanna að hluta til og átti fegurð hans og
gróðursæld ekki litinn þátt í þeim rómantísku
tilfmningum, sem ríktu á þessum fundum. Árið
1917 kom skáldið Stefán G. Stefánsson í hól-
mann og orti þá kvæðið ,Að Eiðum“.
Eiðahólmi varð eins konar tákn þeirra hug-
sjóna, sem Eiðasambandið var fulltrúi fyrir og
þegar var drepið á, en þar á meðal var
skógræktin. Síðustu árin unnu Eiðamótsmenn
við plöntun í skógai’girðingu við Húsatjörn,
sem fyrst var komið upp 1927, og síðan
stækkuð 1939, þegar allt ásalandið neðan Eiða
var girt. Það varð stofn hins nýja Eiðaskógar,
sem nú breiðir sig um ásana. Hann hefur þó að
mestu vaxið sjálfkrafa upp. Ef til vOl er „and-
inn frá Eiðum“ þar að verki.
Að taka í tryggðahnúkana
„Og hann nemur ekki staðar á Eiðum, einum
saman, hinn ósýnilegi andi, í sínu hlutverki.
Land hans eru slóðir Eiðamanna, hversu vítt
sem þær liggja, og verður með því að meira
eða minna leyti land fólksins. Þetta sannar
saga skólans ...
En hann hefur alltaf tekið í tryggðahnúkana
á Austurlandi. Ósýnilegur andi hefur átt sam-
bandsleiðir í hjörtum manna heim að Eiðum;
hann hefur oftar en einu sinni skorið upp herör,
til þess að fylkja liði um skólann, eins og þegar
gera átti Eiða að fávitahæli eftir 1930, og alltaf
hafa sambandsleiðirnar við skólann reynzt
öruggar. Fólkið var fyrir að hitta - á Eiðum. “
Þessi hvatningarorð Benedikts frá Hofteigi
úr bók hans Eiðasögu (bls. 445) læt ég vera
endapunktinn á þessu spjalli. Vonandi reynist
„andinn frá Eiðum“ enn vera við lýði. Látum
það sannast, að enn sé „fólkið fyrir að hitta - á
Eiðum“.
Höfundur er nóttúrufræðingur og býr ó Egilsstöðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. MAÍ 1998 1 5