Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 4
FEDERICO García Lorca. Var hann fórnarlamb samkynhneigðar eða stjórnmálaátaka?
FEDERICO
GARCÍA LORCA
- ALDARMINNING
García Lorca var tónskáld orðanna. Hver lína í Ijóð-
um hans og leikritum hefur sinn tón, skrifar
ÖRNOLFUR ARNASON um þetta ástsælasta skáld
Spánar sem var í senn frumlegt og þjóðlegt.
FEDERICO García Lorca var tón-
skáld orðanna. Hver lína í ljóðum
hans og leikritum hefur sinn tón.
Mér flnnst meira að segja prósi
Lorca óma eða kliða. Kannski
þetta sé einmitt ástæðan fyrir því
að skáldið sneri sér ungt að leik-
ritagerð fremur en öðrum bók-
menntagreinum. Texti Lorea er eins og nótur.
Það þarf að flytja hann, túlka og syngja.
Lorca er ástsælasta skáld Spánar á þessari
öld, í senn frumlegur og þjóðlegur, sannur
Andalúsíumaður með djúpar rætur í heimi
sagna og náttúru, og það eykur enn á dýrðar-
ljóma nafns hans, gerir hann næstum að dýr-
lingi, að hann féll ungur fyrir morðingjum í
upphafi borgarastyrjaldarinnar á Spáni 1936.
Það er mikið um að vera um allan Spán í
tilefni af aldarafmæli Lorea. Leiksýningar,
upplestrar, konsertar og myndlistarsýningar
hófust strax í upphafí ársins í mörgum borg-
um. Konungshjónin voru við athöfn 16. júní í
húsinu sem Lorca fæddist í, og eru þau heið-
ursformenn nefndar þeirrar á vegum Lorca-
stofnunarinnar í Madrid sem skipuleggur og
samræmir hátíðarhöldin. Afmælisdaginn
sjálfan, 5. júní, verða athafnir sleitulaust í
fæðingarbæ Lorca frá morgni og fram á
nótt.
Samkvæmt hinum snjalla og vandaða ævi-
söguritara, Ian Gibson, raulaði Federico í
frumbemsku lög, meira að segja áður en
hann lærði að tala og varð strax hugfanginn
af tónlist, einkum gítarleik. Hann tók
snemma að læra á píanó og það var ekki fyrr
en hann var orðinn 15 ára sem hann fór að
fást við að setja orð saman í hljómkviður, svo
vitað sé.
Þegar ég sit hér í Granada á steinvegg, sem
laghentir múslímar hlóðu fyrir a.m.k. sjö
hundruð árum, og hlýði á ómþýðan söng
vatnsins sem bunar hvarvetna kringum mig í
rennum og gosbrunnum, niður brekkur og
dalverpi, er létt að skilja hvernig þessi und-
urfagra borg hefur getið af sér svo marga
snillinga á listasviðinu. Sýprus, palisander og
pálmar standa eins og tröll, ýmist einsömul
eða í þyrpingum á milli fornra mannvirkja,
sem flest eru rauðbrún á lit en sum grá. Þau
rauðbrúnu voru reist af Márunum, sem réðu
fyrir þessu landi í næstum átta hundruð ár, en
hin gráu, með svip endurreisnar eða gotnesk-
um, eru frá kaþólsku kóngunum og hinum
voldugu afkomendum þeirra, Karli I og Fil-
ippusi II, sem hröktu villutrúarmennina burt
með miskunnarlausri hörku vopnavalds og
rannsóknarréttar.
Yfír blöndu gróðurs og grjóts gnæfir svo
Snæfellið mikla, Sierra Nevada, sem dregur
huga hvers manns til himins, lyftir andanum í
hæstu hæðir.
Áður en Federico García Lorca futtist hing-
að til Granada 11 ára að aldri, bjó fjölskylda
hans í hjarta gróðursælustu sveitar héraðsins,
á sléttunni La Vega, í Fuentevaqueros u.þ.b.
15 kílómetra frá Granadaborg. Þar fæddist
Federico hínn 5. júní 1898, fyrstur barna
Federicos García Rodrigez, efnaðs landeig-
anda, og konu hans, Vicentu Lorca Romero,
fátækrar kennslukonu af lágum stigum, sem
sennilega hefur verið af gyðingaættum frá
borginni Lorca í Murcia-héraði, um 200 km
LEIKKONAN Margarita Xirgu og Lorca, 1934,
og Lorca árið 1927 með skáldbróður sínum,
Rafael Alberti, sem enn lifir háaldraður, sá
eini af hinni fraegu Kynslóð 27.
hér fyrir austan. Það er nafnið sem vekur
þennan grun um austurlenskt ætterni, því að
margir gyðingar skiptu um ættarnafn til að
leyna uppruna sínum og forðast ofsóknir, og
þeir tóku þá oft upp nafn borgarinnar. I
Lorca var einhver stærsta gyðingabyggð
Spánar á 16. öld.
Feeddur með silfurskeið i munni
Langafi Federicos Gareía Lorca, Antonio
García Vargas, og bræður hans voru farnir að
láta talsvert að sér kveða um miðja nítjándu
öldina. Langafínn giftist frægri fegurðardís af
sígaunaættum. Federico hafði mikinn áhuga á
sögu sígauna og menningu og fjallar einn
frægasti ljóðabálkur hans um Romany-fólkið,
Tataraþulurnar. Afí skáldsins, Enrique
García Rodriguez, komst í verulegar álnir, og
sama er að segja um bræður hans sem einnig
voru víðfrægir um allar sveitir fyrir hæfíleika
á ýmsum sviðum tónlistar, bæði sem hljóð-
færaleikarar, söngvarar og skáld. Tónlistar-
hæfíleikar virðast hafa verið víða í föðurætt
Federieos, bæði hjá körlum og konum.
Don Federico, faðir skáldsins, hafði búið
fjórtán ár í barnlausu hjónabandi og misst
fyrri konu sína, Matilde Palacios, áður en
hann gekk að eiga Vicentu Lorca. Federico
talar oft um myndina af Matilde á stofuveggn-
um, þessa alvarlegu „sem hefði getað orðið
móðir hans“. Manni verður hugsað til óbyrj-
unnar Jermu, þótt hún væri óneitanlega af
annarri stétt en García-fólkið.
Móðir skáldsins, síðari kona don Federicos,
var óvenjulega vel gefin og væn kona. Þess
má sjá merki til dæmis í því að þótt hún hætti
kennslustörfum er hún giftist landeigandan-
um, þá kenndi hún hundruðum af fátæku
sveitafólki að lesa, sennilega einkum konum
sem nutu mjög takmarkaðrar kennslu á þess-
um tímum. Annan sið hafði hún, sem hún tók
reyndar upp frá tengdamóður sinni, a.m.k.
meðan fjölskyldan bjó á La Vega, og það var
að lesa hátt í eldhúsinu fyrir granna og hjú
uppúr ýmsum nýútkomnum bókmenntum, til
dæmis skáldsögum Victors Hugo. Víst er að
hið nána samneyti fólksins í Fuente Vaqueros
varð til þess að sveinninn Federico kynntist
högum og orðfæri allra stétta sem oft var fullt
af myndlíkingum úr náttúrunni og sveitastör-
funum, og þar er grunnur hins hljómmikla og
mergjaða máls sem einkennir leikrit hans og
ljóð.
Federico var með slæmt ilsig og var annar
fótur hans styttri en hinn. Hann gat því ekki
tekið þátt í öllum leikjum krakkanna, gekk
reyndar hálfhaltúr alla ævi og enginn hefur
minnst þess að hafa séð hann hlaupa. Fyrir
utan tónlistargáfuna, þótti hann kostulegur í
tilsvörum þótt feiminn væri. Hann átti um
fjörutíu systkinabörn í Fuente Vaqueros, og
var í miklu uppáhaldi hjá öllum ættingjum.
Hann naut því ánægjulegrar bernsku í náinni
snertingu við náttúruna, enda er augljóst af
öllum skáldskap hans hvað honum þykir vænt
um náttúruna og hvað hann er meðvitaður um
að manneskjan er bara hluti af henni og skip-
ar þar sinn sess í samspili við dýr, plöntur,
jörð og veður.
O, hann Federico!
Eitt sinn var ég á ráðstefnu um leikritaþýð-
ingar sem haldin var í Póllandi. Þetta var
undir hnignandi sól kommúnismans sáluga.
Eg deildi matborði með langelsta þingfulltrú-
anum sem var spænskur. Þetta var fínlegur
og bráðlaglegur öldungur, grannvaxinn og af-
ar glæsilega til fara. Hann hét José Antonio
Rubio Sacristán, en vildi að ég kallaði sig
Pepe, eftir að hann bauð mér dús. Þegar við
Pepe vorum búnir að spá í dásemdir komm-
únismans í tvo daga og við höfðum skemmt
okkur við að gá hvort við gætum fundið mun-
inn á því sem kallað var kaffi og te, en var
sama sullið, fræddi hann mig á því að það
væri leiðinlegast við elllina að missa alla vini
sina. Fóstbróðir sinn, sem hefði heitið Charlie
Chaplin, væri dáinn, og kærasti æskuvinur-
inn, Federico García Lorca, hefði verið drep-
inn fyrir næstum fímmtíu árum.
í ævisögu kvikmyndaleikstjórans Luis
Bunuels, „Síðasta andvarp mitt“, segir: „Þeg-
ar ég kom með lestinni frá New York til
Hollywood, hverjir skyldu þá standa á braut-
arpallinum til að taka á móti mér nema þeir
félagar Charlie Chaplin og Pepe Rubio.“
Því er ég að segja frá þessu, að Pepe Rubio
er eini maðurinn sem ég hef kynnst persónu-
lega, sem var vinur og félagi Federicos. Pepe
var með honum, Bunuel, Alberti, Dalí, Aleix-
andre og hinum af „Kynslóðinni ‘27“ á stúd-
entagarðinum fræga, Residencia de Estudi-
antes, eða „Resi“ eins og hann er kallaður. Og
þarna sem við sátum yfir þurru brauði og
súrri sultu kommúnismans í höll, án aðals, ut-
an við Varsjá, bað ég Pepe að lýsa því hvernig
Federico hefði verið á sokkabandsárum
þeirra í Madrid.
Pepe sagði að Federico hefði ekki verið
beinlínis laglegur, en þó borið mikinn svip,
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚNÍ 1998