Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 6

Sá atburður gerðist að þeir bræð-
ur voru á einni veislu, Eysteinn
konungur og Sigurður konung-
ur.“ Frásögnin sem fylgir á eftir
þessum orðum er ekki tímasett
né staðsett frekar, hún gerist á
stjórnarárum Eysteins og Sig-
urðar Magnússona Noregskon-
unga en þeir ríktu sameiginlega í 20 ár, frá
árinu 1103 til ársins 1123. Ymsir munu kann-
ast við þessa frásögn úr Heimskringlu en elst
er hún í eldra konungasagnariti, Morkin-
skinnu, þar sem hún er 56. kafli og heitir
„Mannjafnaður konunga".
Um Morkinskinnu mætti hafa langt mál.
Hún er elsta varðveitta íslenska konungasag-
an þar sem mörgum konungum er lýst án
þess að farið sé hratt yfir sögu, hafist handa á
Magnúsi góða (sem varð Noregskonungur
1035) og haldið áfram fram að stjórnartíð
bræðranna Sigurðar, Inga og Eysteins Har-
aldssona (sem lauk á árunum 1155 til 1161).
Að þessu leyti er hún fyrirmynd
Heimskringlu Snorra Sturlusonar enda er
þar höfð hliðsjón af henni. Morkinskinna er
einnig sérstök í því að þar eru konungar ekki
einir á sviðinu heldur einnig þegnar þeirra og
segja má að það geri söguna þrívíða og veiti
konungum dýpt sem á skortir í eldri sögum
þar sem lýst er mörgum konungum eða kon-
ungaröð,_t.d. norrænum konungasögum á lat-
ínu og Ágripi af Noregskonungasögum en
þessar sögur eru ritaðar frá um 1170 til 1220.
Á hinn bóginn hefur Morkinskinnu verið gef-
inn lítill gaumur þar sem höfundur hennar
var ókunnur og gert hefur verið ráð fyrir því
að hann hafi ekki verið frumlegur höfundur
heldur aðeins ritari sem hrúgaði saman
mörgum eldri sögum sem síðan hefðu týnst.
En sú skoðun mun nú á undanhaldi.
Það er að því leyti erfitt að nálgast viðhorf
íslendinga til konungsvalds á miðöldum að
íslendingar fjölluðu ekki um hlutverk kon-
unga, dyggðir þeirra og stöðu innan heimsins
í lærðum ritgerðum, t.d. svokölluðum kon-
ungsskuggsjám (specula á latínu) þar sem
beinlínis er lýst mikilvægum kostum kon-
unga. Á íslandi er að vísu varðveitt þýðing á
konungsskuggsjá frá um 1200 og hin norska
Konungsskuggsjá (sem er þá frumsamin kon-
ungafræði) er rituð síðar á 13. öld. Konunga-
sögur fjalla þannig ekki beinlínis um kon-
ungshugtakið en lýsingar konunga í þeim eru
vitnisburður um æskilegar dyggðir þeirra og
hlutverk, ekki síst ef fleiri en einn konungur
er á sviðinu sem hægt er að bera saman. í
Morkinskinnu eru einmitt þau skeið sögunnar
fyrirferðarmest þegar tveir konungar ráða í
senn (en þau eru alls sex í Noregssögunni frá
1046 til 1157) og af því má marka áhuga sög-
unnar á konungsvaldi sem slíku.
Eitt þeirra skeiða er samstjórn bræðranna
Eysteins og Sigurðar sem ég nefndi áðan og
mannjöfnuður þeirra er skýrt dæmi um
hvernig sögurnar fjalla um konungsvald.
Tekið er fram í upphafí að þeir séu .jafnborn-
ir“ konungssynir. Ætterni skilur því ekki á
milli þeirra en svo gat verið í öðrum tilvikum.
Þannig sést í Morkinskinnu að Magnús góði
og Haraldur harðráði eru ekki jafn góðir kon-
ungar. Magnús er sonur Olafs helga, sjálfs
þjóðardýrlings Norðmanna, en Haraldur að-
eins bróðir Olafs og sonur Sigurðar konungs
sýrs en minnt er á það öðru hvoru í sögunni.
Eins er í Sverrissögu klifað á því að Sverrir
sé konungssonur en ekki keppinautur hans,
Magnús Erlingsson, og hið sama á við í Há-
konarsögu, Hákon Hákonarson er sonur kon-
ungs en ekki Skúli hertogi og aðrir sem vilja
jafnast við konung.
Konungssynir standa þannig næst ríkinu í
íslenskum konungasögum en þó er ótvírætt
að allir karlmenn af norsku konungsættinni
eiga nokkurn rétt til ríkis, umfram þá sem
ekki eru komnir af Haraldi hárfagra, forfóður
hennar. Þannig er ótvíræður munur á Har-
aldi harðráða og höfðingjanum Einari
Þambarskelfi sem þó hefur marga kosti sem
konungar þurfa en er aftur á móti ekki af
norsku konungsættinni. Ætt er eitt af því
þrennu sem konungar þurfa að státa af til að
geta talist réttir konungar. Auk þess þurfa
þeir að hafa lögin á bak við sig og um leið
vilja lýðsins. í þriðja lagi þarf kirkjan að
standa með þeim og þar með Guð. Ekki er þó
þar með sagt að kirkjan sé fulltrúi Guðs
gagnvart konungi. Enginn stendur milli kon-
ungs og Guðs en kirkjan er eigi að síður
stofnun hans og konungar þurftu að styðja
hana og styrkja, annars voru þeir ekki sannir
fulltrúar Guðs.
Auk þessara þriggja stoða konungsvalds,
ættar, laga og kirkju, þurfa konungar að vera
ýmsum kostum búnir og um það snýst mann-
jöfnuður Eysteins og Sigurðar. Þar kemur
fram að Sigurður er sterkari og betur syndur
en Eysteinn er hagari og betri í manntafli,
Sigurður er vopnfær og ríður í „turniment"
(eða burtreiðum) en menn sækja fremur til
ISLENDINGAR
í LEIT AÐ
KONUNGI
EFTIR ÁRMANN JAKOBSSON
Konungasögur voru í öndvegi í íslenskri sagnaritun
fram til ársins 1262. Þegar Islendingar ákváðu að
ganga Noregskonungi á hönd höfóu þeir unnið stór-
felld afrek á sviði konungasagnaritunar.
Eysteins til að úrskurða um mál sín. Sigurður
kveður sig orðheldnari en Eysteinn segir
hann heita illu einu þannig að lítið sé gagn að
því þó að hann endi það. Sigurður hefur farið
til Jórdanar og vitjað grafar drottins, unnið
átta orrustur og borgina í Sídon. En þess í
stað setti Eysteinn „fiskimannavist að fátæk-
ir menn mætti nærast til lífs og hjálpar" og
kirkju þar, lét gera sæluhús í Dofrafjalli til að
létta yfirferðina og góða höfn og skipalægi í
Agðanesi þar sem áður var mannskaðahöfn.
Eysteinn hefur látið gera höll í Björgyn og
postulakirkju, Mikjálskirkju með munklífi og
hann hefur bætt lögin á ýmsa vegu. Síðast en
ekki síst kveðst hann hafa náð Jömtum undir
Noreg „meir með blíðyrðum og viti, heldur en
með ágang“ og þykir honum meira gagn að
þessu en þótt Sigurður hafi brytjað „blámenn
fyrir hinn raga karl“ (þ.e.a.s. íjandann sjálf-
an) í Serklandi og þannig fjölgað í helvíti. Sig-
urður hælir sér af því að hafa farið víða „og sá
ég þig eigi þar“, eins og hann klifar á, en Ey-
steinn telur sig hafa gert þegnunum meira
gagn og að þeir sem þess hafi notið eigi eftir
að „muna að Eysteinn konungur hefir verið í
Noregi".
Eysteinn og Sigurður eru tvær konungs-
myndir. Sigurður er sterkur og staðfastur,
Eysteinn fimur og sveigjanlegur. Eysteinn er
friðsamur konungur kaupmanna og laga, Sig-
urður er kurteis krossferðarkonungur og ber
raunar viðurnefnið Jórsalafari. Bæði Mork-
inskinna og Heimskringla draga taum Ey-
steins þannig að ekki fer milli mála að hann
er hin nýja konungsmynd en Sigurður hin
gamla sem að vísu heldur gildi sínu að hluta
en fleira þarf nú að koma til. Konungi nægir
ekki að vera sterkm- og stór og jafnvel kross-
ferðin er ekki nóg. Konungur þarf að gæta
verslunar, laga og friðar og vera með mönn-
um í daglegu amstri. Eysteinn er þannig kon-
ungur allra þegna sinna en Sigurður íyrst og
fremst hermanna. Má orða það svo að Ey-
steinn rækti garðinn sinn.
Þessi mannjöfnuður endurspeglar þar með
sögulega þróun á 12. og 13. öld þegar kon-
ungsvald styrktist í sessi en konungar tóku
um leið á sig nýjar og veigamiklar skyldur.
Sú þróun hafði í för með sér aukna áherslu á
dyggðir konunga og í þessum mannjafnaði
sjást allar helstu konungsdyggðir og einnig
eru veitt dæmi um hvernig þær nýtast þannig
að konungsskuggsjá gæti ekki fjallað skýrar
um konungsvald. Konungar eiga fyi’st og
fremst að vera vitrir, stilltir, sterkir og ef þeir
sameina allt þetta eru þeir réttlátir. Þó að
Sigurður sé sterkari hefur Eysteinn allar
dyggðir konungs og er því betri konungur.
Sigurður á hins vegar við „staðleysi“ eða van-
stilli að stríða þegar líða tekur á ævina og fær
ekki hamið skap sitt. Honum er lýst eins og
geðveikum manni og þar með er hánn óhæfur
konungur. Réttlátur konungur verður að vera
allt í senn, vitur, sterkur og stilltur. Þá aðeins
getur hann verið eftirmynd hins réttláta kon-
ungs á himnum. En íslenskar konungasögur,
eins og önnur kristin miðaldarit, eru rituð
með því hugarfari að allir konungar séu að-
eins dauf speglun af þeim eina sem er kon-
ungur alls heimsins. Þeir taka því beint og
óbeint mið af honum.
Dyggðir konungs skipta einkum máli
vegna þess að annars vegar er hann fulltrúi
Guðs, hins vegar er litið á hlutverk hans sem
starf og er það bein afleiðing af þróun ríkis-
valds í Evrópu upp úr seinustu árþúsunda-
mótum. Sú þróun sést í samtímaritum þó að í
orði kveðnu sé verið að lýsa fortíðinni. Þannig
er veldi Haralds hárfagra lýst eins og hann
ÓLAFUR helgi. Líkneski úr kirkjunni á
Kálfafellsstað frá því um 1700. Þjóð-
minjasafn íslands.
væri konungur á 13. öld en slíkt veldi kemur
ekki heim við stöðu norrænna konunga á 9.
öld, þegar Haraldur á að hafa ríkt. Þar sem
sagnaritarar 13. aldar trúðu á hæðir og lægð-
ir í sögunni, rétt eins og sagnfræðingar síðari
alda, lýsa þeir konungsvaldi í fjarlægri fortíð
eins og um fyrirmyndarkonungsríki á 13. öld
væri að ræða. Síðan virðist konungsvaldi
hnigna áður en það réttir við á ný. Það mun
þó nær sanni að lýsing á nálægri fortíð sagn-
anna, 12. öld, sé öllu raunsærri en vitnisburð-
ur þeiiTa um fjarlægari fortíð sem taka ber
með miklum fyrirvara.
íslendingar taka að rita konungasögur af
miklum móð þegar á miðri 12. öld. Fyrst í
stað eru þær ágripskenndar en verða fylh-i
með tímanum. Þannig er Sven'issaga rituð
um 1200 og sýnir öll merki þess að sá sem
setur hana saman þekki evrópska umræðu
um konungsvald eins og fingurna á sér. I
Morkinskinnu og Heimskringlu, sem væntan-
lega eru ritaðar milli 1220 og 1230, sést svo
aukinn áhugi á samskiptum konungs og
þegna, einkum í Morkinskinnu. I henni eru
margir þættii' um Islendinga sem fara á fund
konungs og lyktar jafnan svo að konungur
reynist þeim vel og þeir konungi. Má nefna
sem dæmi Auðunar þátt vestfirska, Hreiðars
þátt heimska, Sneglu-Halla þátt og Islend-
ings þátt sögufróða. Morkinskinna hefur því
veitt þeim þungvæg rök sem vildu ganga
Noregskonungi á hönd en það var ekki fyrr
en seinna að þjóðfélagsaðstæður veittu þeim
rökum aukna þyngd.
Menn hafa lengi velt því fyrir sér hverjar
séu ástæður íslenskrar konungasagnaritunar
og hefur margt verið tínt til. Bent hefur verið
á að íslendingar hafi varðveitt dróttkvæði
sem voru einstök heimild um konunga.
Einnig hefur verið leitt getum að því að
vegna þess að íslendingar voru taldir hafa
meiri söguþekkingu en aðrir norrænir menn
hafi þeir hreinlega verið pantaðir til að rita
sögur konunga. Engin ein skýring hefur þótt
nægja til að skýra upphaf þessarar ritunar og
ekki mun þess auðið í bráð. Hér verður látið
nægja að benda á að forsendan fyrir kon-
ungasagnaritun eru konungar, rétt eins og
forsendur helgisagnaritunar eru helgir menn
- en Bjarni Aðalbjarnarson benti á sínum
tíma á samhengið milli upphafs helgisagnarit-
unar á íslandi og helgi Þorláks byskups árið
1198. Sama gildii- á sinn hátt um íslenskar
konungasögur. Þær eru fyrst og fremst
sprottnar af áhuga Islendinga á konungum og
konungsvaldi og þess áhuga sér einnig stað í
öðrum íslenskum bókmenntum þar sem kon-
ungar koma við sögu, t.d. fornaldarsögum og
riddarasögum.
Fyrst í stað beinist sá áhugi ekki í sérstak-
an farveg. I Hungurvöku er Gissuri byskupi
Isleifssyni lýst eins og konungi og hann er
sagður (með þeim orðum) vera eins og kon-
ungur og byskup yfir landinu. Þar og víðar
sjást merki þess að t.d. Oddaverjar og Hauk-
dælir hafi haft metnað til að koma upp ís-
lenskri konungsætt enda tengdust báðar
þessar ætth- norsku konungsættinni. Mynd
Gissurar byskups og að hluta til Jóns Lofts-
sonar einnig í íslenskum sagnaritum, bysk-
upasögum, Sturlungu og Kristnisögu, er
mynd konungs, burtséð frá því hversu raun-
hæft var að þessar sunnlensku höfðingjaættir
gætu ríkt yfir öllu landinu [Þetta sýnir nú að
Arnesingar hafa lengi haft nokkurn metnað].
En Islendingar setja einnig saman sögur er-
lendra konungsætta og þegar Morkinskinna
er rituð þarf ekki að fara í grafgötur með að
það er Noregskonungur sem íslendingar eru
farnir að horfa til.
Árið 1262 gengu íslendingar Noregskon-
ungi á hönd. Skömmu áður ritar Ólafur Þórð-
arson, kallaður hvitaskáld, sögu hinna dönsku
Knýtlinga en bróðir hans, Sturla, ritar upp úr
1260 sögu Hákonar Hákonarsonar Noregs-
konungs. I þessum sögum sést gegnheil evr-
ópsk hugmyndafræði um friðai'konunginn
sem er holdgervingur laga og réttar, verndari
kirkna, kaupmanna og fátækra og sá sem
tryggir frið og festu í ríki sínu. Sú mynd hæf-
ir enda mjög auknum skyldum konungs og
vaxandi styrk ríkisvalds í Evrópu á 12. og 13.
öld. En þessi áhersla á að konungar tryggi
frið og veiti grið ber ekki síður þess vitni að
sögurnar eru ritaðar í kjölfar mikils ófriðar á
íslandi, Sturlungaaldar, þegar íslendingar
eru í þann veginn að ganga Noregskonungi á
hönd. Þess vegna hefur þótt mikilvægt að
minna á þátt konungs í friðargæslu.
Áherslan á hlutverk konungsins er svo
mikil að sumum hefur þótt að Hákon og þeir
Danakonungar sem Ólafur hvítaskáld hefur
mest dálæti á séu fremur staðalmyndir en að
þeim sé lýst af raunsæi. Það er enda víst að
þessir lærðu sagnaritarar tóku mið af hlut-
verki konungs þegar þeir lýstu einstökum
konungum. En það á einnig við um aðra kon-
unga sem lýst er í íslenskum sagnaritum. Þó
að sumir Noregskonungar, t.d. Sigurður Jór-
salafari, Sverrir og Haraldur harðráði, séu
eftirminnilegir er þeim lýst í Ijósi hugmynda
sagnaritaranna um hlutverk konungs og kon-
ungsdyggðir. Megineinkenni bæði Haralds og
Sigurðar er þannig að þá skortir stillingu og
þar með eru þeir ekki ævinlega réttlátir.
Sverrir er á hinn bóginn svo vitur að hann er
grunaður um gæsku. Allir eru þeir fyrst og
fremst konungar og hafa því hlutverki að
gegna að vera staðgengill og ímynd hins eina
fullkomna konungs, Guðs á himnum. Áhugi
sagnaritai'anna á því hlutverki er drifkraftur
mannlýsinganna og jafnframt íslenskrar kon-
ungasagnaritunar.
Konungasögur voru í öndvegi í íslenskri
sagnaritun fram til ársins 1262. Þegar íslend-
ingar ákváðu að ganga Noregskonungi á
hönd höfðu þeir unnið stórfelld afrek á sviði
konungasagnaritunar. Önnur íslensk sagna-
ritun var hins vegar einnig hafin og þar áttu
íslenskir sagnaritarar eftir að láta til sín taka.
Undir lok 13. aldar og á 14. öld eru ritaðar
merkilegar íslendingasögur, biskupasögur og
rómönsur og þá taka menn saman Landnám-
ur, Konungsbók Eddukvæða, Sturlungu og
alfræðh-it. Á hinn bóginn hættu Islendingar
að mestu að rita konungasögur. Þegnar Nor-
egskonungs virðast ekki hafa haft þann skap-
andi áhuga á konungum sem knúði sagnarit-
ara í höfðingjaveldi til að fjalla um kon- ungs-
vald í fortíðarsögum á 13. öld, næstu hundruð
ár áður en Islendingar fengu konung eins og
aðrar þjóðir. Bókmenntir 13. aldar voru
þannig eins og bókmenntir allra tíma knúnar
af mismun þess sem var og þess sem átti að
vera.
Heimildir:
Einkum er stuðst við MA-ritgerð höfundar (í leit að
konungi. Konungsmynd íslenskra konungasagna)
sem lokið var í október sl. og er þetta aðeins stutt
samantekt af efni hennar.
Höfundur er íslenskufræðingur.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚNÍ 1998