Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 8

viken,23 og einnig austanfjalls í Noregi, svo
sem í bæjamafninu Kattisa í Akershusfylki
við suðurenda Noklevatns.24 Ivar Modéer
telur, að orðið kattisa hafi borizt til Noregs á
miðöldum.26
Katisa frá Finnlandi (KHL VIII).
E. A. Virtanen segir, að katisur séu æva-
fom veiðitæki og hafi fundizt frá bronsöld.
Þær hafi einkum verið notaðar við ströndina
,í skýldum vötnum, sundum og árósum, eink-
anlega við lágar engjastrendur’.26
Kattmúsará í Breiðdal
Þessi lýsing á kjörlendi fyrir katisu kem-
ur nákvæmlega heim við umhverfi Kattmús-
arár í Breiðdal, S-Múl., en hún fellur einmitt
um lágt mýrlendi til sjávar í lón (Leirurnar)
innan við Meleyri, sem skýlir fyrir úthafsöld-
unni á Breiðdalsvík. Furðunafnið Kattmús-
ará kynni því að vera runnið frá *Kattisá
(sbr. Kattisdalen, -holmen í Svíþjóð) <
*Kattisuá < *Katisuá. Eftir að menn hættu
að skilja hið framandlega nafn, hafi menn
tekið upp á að beygja forliðinn eins og þekkt
kvenmannsnöfn og gert úr honum *Kattis-
ará (sbr. sennilega *Hirðis- > *Hirdis- (svo
borið fram áður eystra) > Herdísarbúr ‘fjár-
hirðisbúr, geymslustaður og skýli smala’, í
þremur byggðum á sunnanverðum Aust-
fjörðum).27 Ekki hafi menn þó fótað sig vel á
forliðnum sem kvenmannsnafni og gert úr
nafninu *Kattusará og þá loks hafi kötturinn
stokkið á músina í huga einhvers hugkvæms
og gamansams Breiðdælings. Margar kostu-
legar breytingar af svipuðu tagi (þ. e. að
beygingarendingu eða viðskeyti fyrri liðar
samsetts örnefnis sé breytt í orðstofn) mætti
nefna, svo sem Lokin- > Loðkinnuhamrar,
Tundra- > Tindriðastaðir.
Ámi Stefánsson hótelstjóri frá Felli í
Breiðdal (f. 1927) segir mér, að silungur hafi
gengið síðsumars upp í Kattmúsará og
Felisá (en svo heitir efri hluti árinnar, ofan
við láglendið) og hafi verið veiddur í net.
Hann kveðst muna eftir allstórum silungi í
Kattmúsará. í kflunum fyrir botni Leirn-
anna vestur af Kattmúsará hafi verið dregið
fyrir silung frá Eydölum, Felli og Ormsstöð-
um, og fengust þar hestburðir af silungi.
I Noregi heita víkur stundum Kat(t)isa
eða Kattiserf8 og í Svíþjóð Kattisa,29 ef þar
var stunduð veiði með katisu, og því kemur
til álita, að víkin innan við Meleyri (Leirurn-
ar), hafi verið nefnd svo, vegna þess að
katisuveiðar hafi verið stundaðar í kílunum
(sbr. lýsingu Árna Stefánssonar), og Katt-
músaráin (< *Katisuáin) síðan dregið nafn
af víkinni.
Einkennilegt er til þess að hugsa, að í
sömu sveit og Kattmúsará, m. a. s. sömu-
megin í sveitinni (að norðanverðu), er ör-
nefnið Kádísarenni. Það er í landi Þorvalds-
staða í Norðurdalnum í Breiðdal, gróið svæði
milli tveggja Sláttuenna í hlíðinni út og upp
af bænum. Það er ekki í tengslum við veiði-
stað, en að sögn Valborgar Guðmundsdóttur
ljósmóður í Tungufelli (f. 1923) er það í
gömlu leiðinni frá Þorvaldsstöðum um
Reindalsheiði til Fáskrúðsfjarðar, en sá
heiðarvegur var fyrrum fjölfarinn. Hér
vaknar sú spurning, hvort þetta sé annað
dæmi um upphaflegt *Katisu-nafn, til komið
af ástæðum, sem nú verður ekki gizkað á.
Kattisseberget heitir hæð í Kullingshéraði í
Álvsborgarléni í Svíþjóð, og hefur forliðurinn
verið talinn vísa til einhvers vatnsfalls í
grennd.30
Ef Kattmúsar- og Kádísar-nöfnin í Breið-
dal eiga rætur að rekja til katisuveiða, kann
þar að vera um að ræða tiltölulega ungt og
einangrað dæmi, t. d. frá seinni hluta mið-
alda eða síðar. Rétt er í því samhengi að
hafa í huga, að önnur aðalhöfnin á Austur-
landi allt frá landnámstíð og fram á 16. öld
var í næsta nágrenni Breiðdals, þ. e. Gauta-
vík á Berufjarðarströnd, þar sem merkar
fomleifar hafa fundizt. Þangað kunna þjóð-
hættir á borð við katisuveiðar að hafa borizt
skemmstu leið frá Skandinavíu. Enn fremur
má hér minna á, að á síðari tímum hafa menn
gert einangraðar tilraunir með veiðiaðferðir
langt að komnar, svo sem veiði með hopp-
ungi undir ís og með trémanni á ís, ættuðum
frá Kanada.31
Furðulega fjölbreytt veiðitæki
Fjölbreytni veiðitækja í ám og vötnum,
sem hér hefur verið drepið á, kemur líklega
ýmsum á óvart - og eru þó ekki öll kurl kom-
in til grafar. En þegar betur er að gáð, er
ekki að undra, þótt öllum tiltækum ráðum
hafi verið beitt til fiskveiða í ám og vötnum,
ekki sízt í upphafi íslandsbyggðar, á meðan
menn höfðu „fátt kvikfjár, hjá því sem þurfti
til fjglmennis þess, sem var,“ eins og segir í
Egils sögu, enda hafði Skalla-Grímur „menn
sína uppi við iaxámar til veiða,“ Odd einbúa
við Gljúfurá og Sigmund við Norðurá (29.
kap.),32 en í báðum þessum ám er getið um
laxagildrur í fombréfum. ísland var á land-
námsöld viði vaxið milli fjalls og fjöra og því
víða enginn hörgull á efniviði (birki, reyni,
ösp og víði) til veiðitækjagerðar á ár- og
lækjarbökkum, auk þess sem grjót var oft
nærtækt til stíflugerðar. Líklegt er, að eyð-
ing skóga eigi mestan þátt í, að veiðibúnaður
eins og merðir og teinur fléttaðar úr viðjum
hafa horfið úr sögu hér á landi, sbr. að slíkur
búnaður hefur hins vegar verið í notkun
fram á okkar daga í skógarlöndunum austan
hafs. Þar var löng hefð fyrir veiðum í ám og
vötnum með ótrúlega fjölbreyttum veiði-
tækjum og veiðiaðferðum, eins og áður hefur
verið lýst og síðar mun enn frekar fjallað um.
í annan stað verður að hafa í huga, að
veiðiskilyrði hljóta að ýmsu leyti að hafa ver-
ið betri í íslenzkum ám á landnámsöld en síð-
ar varð. Gera má ráð fyrir, að fiskigengd í ár
hafi þá verið geysimikil vegna friðunar frá
örófi alda og hlýskeiðs, sem virðist hafa verið
á landnámstímanum; „allt var þar þá kyrrt í
veiðistgð, er þat var óvant manni,“ segir höf-
undur Egils sögu (29. kap.).33 Rennsli ánna
hefur og víða verið með öðram hætti en nú.
Þær hafa einatt verið í fastari skorðum, sík-
islegri og tærari, áður en hin mikla landeyð-
ing hófst. Skógar á um fjórðungi lands (um
25 000 km2) og þéttari gróðurþekja ofan
skógabeltisins og á hálendinu, svo og ófram-
ræst mýrlendi, hafa temprað vatnsrennslið
og gert ámar viðráðanlegri til veiða. Að sögn
Guðna Þorbergssonar fiskifræðings hjá
Veiðimálastofnun eru lífræn efni í ám í
Skandinavíu talin um 90% af landrænum
toga, en hér á landi aðeins um 10%. Hér er
aftur á móti meira lífefni úr bergi, þar sem
það er miklu yngra en í Skandinavíu. Hann
telur, að lífsskilyrði í ánum hafi verið betri á
landnámsöld en síðar varð, bæði vegna meira
lífræns efnis í ánum og skjóls, sem skógamir
veittu.
Hreppur við Andakflsárfossa
Svo sem frá var sagt í grein um kistu
Kveld-Úlfs í Lesbók Morgunblaðsins 26.
aprfl á liðnu ári, er bærinn Kista í botni
Værangfjarðar í Norður-Noregi við vatnið
Kista, en í botni næsta fjarðar fyrir norðan,
Tjongsfjarðar, eru bæimir Reppa nedre og
Fjölbreytni veiðitækja
í ám og vötnum, sem
hér hejur verið dreþið
á, kemur líklega
ýmsum á óvart - og
eru þó ekki öll kurl
komin til grafar.
evre við Reppelva, þar sem hún fellur í inni-
luktan fjarðarbotn, sem nefnist Reppa. Karl
Rygh hugði nafnið Reppa upphaflega heiti
árinnar,34 en Sophus Bugge taldi það nafn
geta verið dregið af lýsingarorðinu rapp
‘hraður’, upphaflega *hrappr.ss Torp segir
þá merkingu fengna að láni úr miðlágþýzku,
en eiginlega sé þetta sama orð og ísl. hrappr
“ublid, voldsom“ (Björn Halldórsson).
Johan Svartis í Reppa nedre (f. 1940) segir
mér, að fyrram hafi verið ágæt lax- og ur-
riðaveiði í Reppelva hjá bæjunum. Fram til
um 1920 hafi verið veitt í net í hyl um 150 m
ofan bæjanna, en síðan á stöng. Veiði hafi nú
minnkað vegna virkjunar, þar sem vatn hef-
ur þorrið í ánni. I fjarðarbotninum, Reppa,
hafi veiðzt mjög mikið af síld og þorski.
Bæirnir Neðri- og Efri-Hreppur í Skorra-
dalshreppi era uppi undir Andakflsárfossum.
Hrepps er fyrst getið í dómi og biskupsúr-
skurði 1470, þar sem Hvanneyrarkirkja er
sögð eiga „alla fiskveiði í Andakílsárforsi og
ofan að Hrafnagili (á mörkum Efra- og
Neðra-Hrepps) ...“ Jafnframt er í dómnum
greint frá því, að bóndinn á Fossum hafi
veitzt með vopnum að Hvanneyrarbónda,
þar sem hann hugðist leggja net í ána í
Hreppslandi.30 Að sögn Ásgeirs Jónssonar
frá Neðra-Hreppi (f. 1922, var þar til 1965)
var lax veiddur í hyljum á móts við Neðra-
Hrepp, en neðar í ánni fyrir landi jarðarinn-
ar var veiddur silungur í lagnet eða dregið á,
og var veiðin töluvert mikil. Fyrir Efra-
Hreppslandi var laxveiði einkum í hyinum
undir fossinum, en þar er nú ekki veiði, eftir
að Andakflsá var virkjuð og vatninu að
mestu veitt framhjá honum; enn fremur var
þar veiði í Laugarfljóti neðan við fossinn og í
Netnefshyl þar fyrir neðan.
Vegna aðstæðna við umrædda Hrepps-bæi
hér og í Noregi þykir mér freistandi að ætla,
að um veiðistaðarnafn sé að ræða, Hreppr
merki ‘fengsæll veiðistaður eða veiðihylur’,
fremur en Veiðigildra’, sbr. sögnina hreppa
‘hljóta, fá’ (Orðab. Menn.sj.). I Noregi er
Reppa bæði heiti á víkum og ám, og getur
þar einnig verið um þessa merkingu að ræða.
Margir norskir Repp-bæir eru við ár og ár-
ósa.37 I færeysku er til repp hk. í merking-
unni “lille fiskeplads" (Jacobsen/Matras/-
Poulsen).38
Hreppur sem heiti landsvæðis
Auk bæjarnafnsins við Andakílsáriossa
kemur örnefnið Hreppur eða Hreppar fyrir
sem heiti landsvæða á nokkrum stöðum hér
á landi. Um er að ræða fremur lítil svæði
með mismunandi landslagi og lögun: Hrepp-
ur heitir mýrarsund milli mela neðan við
Kvennabrekku í Dölum, hlíð í fjalli (og
Hreppsflöt hjá) ofan við Skjaldvararfoss á
Barðaströnd og slakki í fjalli ofan við
Skriðnafell í sömu sveit. Hreppar heita ával-
ar hæðir (með Hreppadölum) ofan við Hnjót
í Örlygshöfn og hlíð í landi Botnastaða í Ból-
staðarhlíðarhreppi í Austur-Húnavatnssýslu
sunnan Hlíðarár (brekkumar á vinstri hönd,
þegar ekið er frá Bólstaðarhlíð upp á Vatns-
skarð til Skagafjarðar).
Þessi ólíku svæði virðast eiga tvennt sam-
eiginlegt: í fyrsta lagi er í öllum tilvikum
samkvæmt vitnisburði heimamanna eða ann-
arra kunnugra manna um haglendi að ræða.
I öðru lagi era öll þessi svæði talin snjólétt,
þar sem af þeim blási, þegar snjóþyngi’a er í
grennd. Hafa ber í huga, að slíkar aðstæður
voru mikilvægari fyrr á tíð, meðan búfé lifði
meira á útigangi en síðar varð og gekk jafn-
vel sjálfala í upphafi byggðar. Lítum nánar
á:
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚNÍ 1998