Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 17
1) Skarphéðinn Jónsson bóndi í Kringlu (f.
1917) segir, að Hreppur í landi Kvenna-
brekku sé vel gróið land; þar hafi ekki verið
mikil snjóalög, þar sem blásið hafi af, og fé
hafi þess vegna getað náð til jarðar þar, á
meðan brekkurnar í kring söfnuðu snjó; hins
vegar sé landið lágt og því hafi stundum
myndazt svell í Hreppnum, þegar þannig
viðraði.
2) Gunnar Guðmundsson bóndi á Skjald-
vararfossi (f. 1924) segir, að Hreppur sé hlíð
eða brekka uppi á Múlahyrnunni og Hrepps-
flöt fyrir neðan. Hreppurinn viti móti suð-
vestri og sé þar sólríkt. Gróður sé nú lítill í
Hreppnum, en Hreppsflötin alveg grasi gró-
in. Kindur hafi haldið sig þar, einkum á
Hreppsflötinni. Blásið hafi af í Hrepp og oft
verið autt fremst á Hreppsflötinni, þegar
skaflar voru annars staðar. Sveinn Þórðar-
son bóndi á Innri-Múla (f. 1927) staðfestir, að
ekki festi snjó í Hreppnum og fé hafi þess
vegna getað náð þar til jarðar fremur en
annars staðar.
3) Gísli Gíslason bóndi á Hreggsstöðum (f.
1910) segir, að fé hafi sótt til beitar í Hrepp
efst í Skriðnafellsnúpi og hafi beitin verið
góð þar. Hreppurinn sé alveg fram á fjalls-
enda og því áveðra í austanátt. Þar blási því
af og kindur hafi getað náð til jarðar þar, á
meðan meiri snjór var austar, þar sem skýlla
sé. Hins vegar hafi fé ekki verið haldið til
vetrarbeitar í Hreppnum, þar sem hann sé
svo hátt í fjallinu.
4) Egill Ólafsson bóndi á Hnjóti (f. 1925)
segir, að í suðvestanátt skafi af Hreppunum
ofan við bæinn og hafí þá oft verið beitt fé á
lyngið Lambadalsmegin í þeim.
5) Bjarni V. Guðmundsson á Jörva á Álfta-
nesi (f. 1934, var á Botnastöðum um 1943-50)
segir, að mjög góð beit hafi verið í Hreppun-
um á Botnastöðum; það hafi verið höfuðkost-
ur jarðarinnar, að það blés af Hreppabrún-
unum og niður eftir Hreppunum, svo að
hægt var að beita þar lengur en annars stað-
ar.
Repp í Færeyjum
Samkvæmt upplýsingum frá Jóhan Hend-
rik Poulsen forstöðumanni Próðskaparset-
urs í Þórshöfn er í Færeyjum eitt dæmi um
örnefnið Repp hk.: Norður í Reppi er sagt
um hluta bithaga norður af botni Skálafjarð-
ar á Austurey.
Per Húsgarð bóndi í Syðri-Götu (f. 1929),
sem nýtir hagann þar, segir mér, að Repp sé
uppi í hlíðinni norðan við Reppsgjógv, um 1
km á lengd og um 400 m á breidd, og sé mjög
gott beitiland. Það veit móti suðvestri og er
því í skjóli fyrir norðaustanáttinni. í Reppi
sé yfirleitt aðeins snjór í giljum. Hins vegar
sé þar vestur og norður af opinn dalur til
Oyndarfjarðar, og heita þar Heltnin (þ. e.
Hölknin). Það land sé óvarið fyrir norðan-
áttinni, og því sé þar kaldara og stundum
frost og snjór og harðfenni. Þá sé féð rekið
þaðan niður í Repp, af því að þar sé þá hagi.
Einnig sé farið með kálfa frá Syðri-Götu
norður yfir fjöllin og þeir lótnir ganga í
Reppi frá Sviðhúnsmessu (2. júlí) til Mikj-
álsmessu (29. sept.).
Hreppur ‘fengur’
Þegar tillit er tekið til þessara aðstæðna,
virðist mér frummerking landsvæðisnafnsins
Hreppur trúlega vera ‘fengur’, þ. e. beiti-
land, þar sem búféð getur náð til jarðar
(hreppt (fengið) beit), þegar að sverfur.
Merkingin væri þá hliðstæð merkingu veiði-
staðar- og bæjarnafnsins Hreppur.
Til samanburðar má hér hafa beitistaðar-
nafn eins og Hjálp í Þjórsárdal og á tveimur
stöðum í Reykjahverfi, S-Þing., svo og and-
stæðuna: dalsheitið Hjálpleysa á Völlum, S-
Múl. I fífáipar-nöfnum getur einnig verið
stutt á milli beiti- og veiðistaðarmerkingar,
ef marka má ummæli í Jarðabók Arna og
Páls um Hjálparkot í Bjarnarfirði á Strönd-
um, þar sem segir, að menn telji, að „fyrrum
skuli fátækt fólk hafa haft þar hús og legið
við Bjarnarfjarðará til silúngsveiða og hjálp-
að sjer soleiðis."39
Hvað merkir hreppur ‘sveitar-
félag’ upphaflega?
Sem kunnugt er, hefur það vafizt fyrir
mönnum að skýra nafnorðið hreppur ‘sveit-
arfélag’. Menn hafa eðlilega sett það í sam-
band við sögnina að hreppa.
Páll Vídalín lögmaður hugði orðið dregið
„af hlutskipti, hlutfalli, því sem guðirnir létu
þeim gömlu eptir þeirra trú hlotnast, létu þá
hreppa. Má það allvíða í Landnámu og víðar
í sögunum lesa, hvernin fommenn létu sér
skylt að breyta eptir öndvegissúlum og öðru,
sem þeim vísaði heimildar-töku.“40
Konrad Maurer taldi, að hreppur hefði
upphaflega merkt ‘lítill flokkur, sem safnað
er saman í skyndi’, sbr. lat. manipulus ‘lítill
hópur’, og hefði merkingin síðan breytzt úr
‘flokkur’ í ‘byggðarlag’, sbr. nafnorðið sveit,
sem tók sömu merkingarbreytingu.41
Skúli Þórðarson hugði orðið hrepp e. t. v.
merkja upprunalega “það, sem hver maður
fékk í sinn hlut, þegar víkingar skiptu með
sér ránsfeng sínum“, en síðan merkti það
“hluta af landi, sem þeir skiptu milli sín í vík-
inganýlendunum“. Skúli taldi, að hreppur
hefði það samfélag á Islandi verið nefnt, sem
minnti á víkinganýlendumar. Hreppaskipt-
ingin íslenzka ætti sér upptök í fjallskilum og
hreppur merkti “fengur sá af kvikfénaði,
sem fæst í fjallgöngunni”.42 Hér verður að
gera þá athugasemd, að í fomum lögum em
hreppunum ekki ætluð nein afskipti af fjall-
skilum. Enska orðið rape ‘umdæmi’ í Sussex
í Englandi, sem Skúli taldi sama orð og
hreppur og tók mið af í hugmyndum sínum,
er í Óxford-orðsifjabók Onions talið af öðmm
stofni, skylt fornensku rap, ensku rope
‘reipi’, þ. e. ‘girt landsvæði’.43
I nágrannamálunum koma orð, sem sam-
svara hinu íslenzka orði hreppur, fyrir í ým-
issi merkingu, og virðist hún yfirleitt geta
tengzt merkingu íslenzku sagnarinnar að
hreppa ‘fá’ eða nýnorsku sagnarinnar reppa
‘safna saman’ (Aasen). I nýnorsku er til
repp ‘bæjaþyrping, byggðarlag’ (Aasen),
‘sjúkdómskast’ (Sv. akad. ordb.), í sænsku
getur rápp merkt ‘stund; ársfjórðungur;
skólaönn’ og í sænskum mállýzkum ‘stykki;
byggðarlag; hluti kirkjusóknai-; tún gert úr
votengi; kast’ (Sv. akad. ordb.), og í fær-
eysku merkir reppur kk. ‘landsvæði’ (Jacob-«
sen/Matras eftir Svabo); ‘flokkur fólks’
(seðlasafn orðabókar í Fróðskaparsetri) og
repp hk. ‘augabragð’ (Jacobsen/Matras); ‘lít-
ið fiskimið; óvelkomnir gestir’ (Jacob-
sen/Matras/Poulsen).
Ætla mætti, að merking íslenzka orðsins
hreppur ‘sveitarfélag’ væri mnnið frá merk-
ingunni ‘bæjaþyrping, byggðarlag’ í hinu
nýnorska orði repp, sbr. sænska mállýzku-
orðið rápp. En því miður er ekki vitað, á hve
gömlum merg orðið stendur í þeirri merk-
ingu, og í íslenzku kemur sögnin að hreppa
ekki fyrir í merkingunni ‘safna saman’, en sú 4
merking virðist helzt geta legið að baki orð-
inu repp ‘bæjaþyrping’.
Innan héraðs og utan hrepps
I einu norsku handriti landslaga Magnús-
ar lagabætis (frá 1300-1320) kemur orðið
reppr fyrir í ákvæði um lagastefnur, þar sem
segir, að mönnum skuli gera hálfsmánaðar-
stefnur „innan heraðs ok utan repps“ í stað
„innan fylkis ok utan fjórðungs" í öðmm
handritum, en norskum fylkjum var snemma
skipt í fjórðunga, sbr. landsfjórðunga hér.44
Magnús Már Lárusson telur, að hér sé e. t.
v. um að ræða minjar um forna austnorska
málvenju.45 í Jónsbók, síðari lögbókinni,
sem Magnús lagabætir lét semja handa ís-*"
lendingum og samþykkt var á alþingi 1281,
stendur á samsvarandi stað „utan hrepps ok
innan heraðs“.46 Líklegra virðist, að það
orðalag - sem að sjálfsögðu er miðað við ís-
lenzkar aðstæður - hafi komizt inn í þetta
eina norska landslagahandrit en að orðalagið
sé minjar um austnorska mólvenju, sem ekki
sér stað ella. Hafa ber í huga, að Jónsbók
var samin í Noregi og send þaðan hingað, og
hafa handrit hennar eflaust verið á sveimi í
Noregi. Samskipti þjóðanna í lagasmíð voru
mikil á þessum ái-um, og í landslögum Magn-'«
úsar lagabætis eru ýmis dæmi um áhrif frá
íslenzkum fornlögum, stundum með Járn-
síðu sem millilið.47
Ekki verður því betur séð en eftirfarandi
ummæli Lárusar H. Blöndal um orðið hrepp
séu enn í gildi: „Heimildir eru engar um
forna notkun þessa orðs annars staðar en
hér á Islandi ...“ Telur Lárus enn fremur
„vísast, að Islendingar hafí tekið það upp í
nýrri merkingu, eins og þeir t. d. gerðu um
goðaheitið.“4S Og víst er, að hreppur í merk-
ingunni ‘sveitarfélag’ er íslenzkt fyrirbæri,
sem á sér ekki hliðstæður erlendis.