Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 20

INDVERSKUR prins ásamt þjónustufólki sínu og hinum sjálfsögðu hljóðfæraleikurum.
INDVERSK
TÓNLIST
EFTIR ÁSU BRIEM
Indversk tónlist byggist fyrst og fremst á tveimur þáttum,
annars vegar laglínu sem er sungin eða leikin af ein-
leikshljóðfæri og hinsvegar hryn. Bygging hennar er
fremur lárétt en lóðrétt og spinnst ekki um fjölröddun,
hljómagang, tóntegundaskipti eða önnur grunnatriði
sem eru svo mikilvæg í vestrænni tónlist.
Indversk tónlist tilheyrir heimi sem er
gerólíkur þeim sem við á Vesturlöndum
þekkjum. Til þess að öðlast einhvem
skilning á henni er nauðsynlegt að hafa
innsýn í þá hugmyndafræði sem liggur að
baki og myndar þennan heillandi menn-
ingarheim. í vestrænni tónlist er hefð
fyrir því að líta á „impróvísasjón“, sem
við nefnum spuna, og „fullbúið" tónverk sem
aðskilda hluti. Það að skrifa tónlist niður á
blað skilur þá tónverk frá spuna. Samt sem
áður vitum við mætavel að flestir menningar-
heimar búa yfir kerfum til þess að skrá niður
laglínur sem heilir tónleikar eru byggðir á,
þótt nótnaskrift sé þar lítið sem ekkert notuð.
Er sú tónlist þá samin eða impróvíseruð eða
spunnin? Og hvert er hlutverk tónskáldsins í
þeirri tónlist? Það er Ijóst að samband
tónsmíðar, spuna og nótnaskriftar er marg-
slungið.
I þessari grein verður söguleg þróun ind-
verskrar klassískrar tónlistar rakin í grófum
dráttum. Eins verður tæpt á fagurfræðilegri
hugmyndafræði, formbyggingu tónlistarinnar
og skýrt frá því hvernig tónlist er kennd og
varðveitt. Þessir þættir ættu að varpa ljósi á
eðli indverskrar tónlistar og skapa grunninn
að vangaveltum um viðteknar hugmyndir um
tónverkið innan indverskrar sem og
vestrænnar klassískrar tónlistar.
Ritaðar heimildir
Margt hefur verið skrifað um indverska
tónlist. A síðari árum hafa fræðimenn
menntaðir á Vesturlöndum einkum fjallað um
þetta efni. Indland getur ekki síður státað af
fræðiritum sem hafa verið rituð í gegnum ald-
irnar og fjalla um flest sem tengist ævagöml-
um menningararfinum. Þrátt fyrir að ritaðar
heimildir skorti ekki getur þó reynst furðu
erfítt að rekja þróun indverskrar tónlistar.
Þetta á sér ýmsar skýringar. Ein er mikil-
vægi goðsagna í hverju sem tengist ind-
verskri menningu. Goðsögur eru notaðar til
þess að útskýra og svara ýmsum siðfræðileg-
um spumingum og mannkynssagan sjálf er
jafnvel rakin í goðsögum. Önnur er eflaust sá
fjöldi tungumála og mállýskna sem fyrirfinn-
ast á Indlandi. Þrátt fyrir að sanskrít hafí á
sinum tíma breiðst út, e.t.v. á svipaðan hátt og
latína í Evrópu, er raunin sú að fæstir tónlist-
armenn voru læsir og enn færri kunnu
sanskrít. Tónlist varðveittist fyrst og fremst í
munnlegri geymd og í kennslu voru skrifleg
gögn lítið sem ekkert notuð.
Þótt tónlistarmenn á Indlandi hripi gjaman
niður útlínur lagbúta er það einungis gert til
minnis og langt frá því að heilu tónverkin séu
skrifuð niður í „endanlegri" mynd eins og
tíðkast á Vesturlöndum. Þessi fjarlægð á milli
ritaðra tónfræða og tónsköpunarinnar sjálfr-
ar er m.a. það sem skilur að vestræna tónlist
og indverska. í stað þess að nota bækur og
ritað efni er tónlist - tækni, tónsmíðum og
fræðum - miðlað á milli manna og kynslóða í
formi hins sérstæða guru-shishya-parampara.
Þetta er hið nána samband meistara og lærl-
ings sem er homsteinn allrar tónlistarmiðlun-
ar og varðveislu. Um það verður fjallað betur
síðar.
Þróun tónlistarinnar frá hofunum, fil
hirðanna og inn i tónleikasalinn
Eins og flest tónlist er indversk tónlist trú-
arleg að uppmna. Hægt er að rekja hana allt
aftur til annars árþúsunds f. Kr. þegar trúar-
legir textar vom kyrjaðir eftir ákveðnum
reglum. Hindúaguðimir vom tilbeðnir með
söng og dansi og vom hindúamusterin aðal-
vettvangur hvers kyns listiðkunar.
Koma Mógúlkeisaranna á sextándu öld
hafði mikil áhrif á indverska tónlist. Auk þess
sem tónlist múslimanna blandaðist saman við
þá sem fyrir var breyttist hlutverk tónlistar-
innar. Múslimarair kunnu vel að meta tónlist
innfæddra og réðu til sín indverska tónlistar-
menn til þess að skemmta við hirðimar. Tón-
listin spannst að mestu um sögur af hindúag-
uðunum og hafði hingað til einskorðast við
trúariðkanir í hofunum. Nú varð hún hins
vegar að skemmtiefni aðalsins og hirðimar
urðu vettvangur listsköpunar.
Múslimamir vom ekki hluti af stéttakerf-
inu og réðu því óhikað til sín tónlistarkennara
til þess að læra þessa tónlist. Allt þetta varð
til þess að stétt tónlistarmanna á Indlandi
efldist auk þess sem vel menntaður hlust-
endahópur myndaðist. Við þessar aðstæður
blómstraði tónlistin.
Með komu Breta á 18. öld visnaði það
trausta umhverfi sem hirðimar höfðu skapað
tónlistarmönnunum og menn urðu að fínna
sér aðrar leiðir til þess að vinna við listsköpun
sína og afla sér fjár. Enn á ný fluttist aðal-
vettvangur listiðkunar, nú til tónleikasalanna
þar sem markhópurinn var hinn ómenntaði
almenningur.
Saga vestrænnar tónlistar hefur einkennst
af ótal stökkbreytingum þar sem viðurkennd-
um gildum og venjum hefur verið fómað fyrir
splunkunýjar stefnur. Ólíkt þessari þróun er
hægt að segja að hefð indverskrar tónlistar
myndi órofa heild og er það eitt af aðalein-
kennum hennar. Enn í dag byggjast heilu
tónleikamir upp á lagstúfum sem voru samdir
fyrir þúsundum ára. Þrátt fyrir ýmsar
kúvendingar í trúarbrögðum, stjómmálum og
á flestum sviðum samfélagsins, hefur tónlistin
alltaf haldið sínu striki. Indversk tónlist ligg-
ur eins og óslitinn þráður í gegnum mjög líf-
lega sögu landsins. Raunar er áhugavert að
sjá hversu einkennandi það er fyrir flest sem
viðkemur indverskri menningu að meðtaka,
umbreyta og tileinka sér utanaðkomandi
þætti sem brjóta sér leið inn í þennan menn-
ingarheim. Ymis hljóðfæri hafa t.d. á síðari
áram verið að ryðja sér til rúms innan ind-
verskrar tónlistar, en þrátt fyrir það heldur
tónlistin alltaf sínum séreinkennum sem gera
hana einstaka og ólíka öllu öðra.
En hvernig má það vera að tónlist sem á
sér jafnlanga sögu fylgi enn sömu hugmynd-
um um tónsköpun og fyrir þúsundum ára?
Hvað er það sem viðheldur þessu órofa sam-
hengi?
Það virðist hafa verið venja að tengja störf
við ákveðnar stéttir á Indlandi svo árþúsund-
um skiptir. Kenningar era uppi um að aríam-
ir hafí komið stéttakerfínu á fót á öðra
árþúsundi f.Kr. Þetta eiga þeir að hafa gert
m.a. til þess að viðhalda stöðu sinni yfir hinum
innfæddu, en einhver samfélagsleg goggun-
arröð virðist samt hafa verið fyrir. Þrátt fyrir
að stéttakerfíð hafí seinna meir valdið alls
kyns óréttlátri mismunun og grimmd, og hafi
nú verið bannað með lögum, er ekki ólíklegt
að það ásamt fleiru hafí stuðlað að varðveislu
tónlistar Indlands í gegnum aldimar.
Eðli lónlislarinnar og mikilvsogi
mannsraddarinnar
Indversk tónlist byggist fyrst og fremst á
tveimur þáttum; annars vegar laglínu sem er
sungin eða leikin af einleikshljóðfæri og hins
vegar hryn. Bygging hennar er fremur lárétt
en lóðrétt og spinnst ekki um fjölröddun,
hljómagang, tóntegundaskipti eða önnur
grannatriði sem eru svo mikilvæg í vestrænni
tónlist. Laglínan er mikilvægasti flötur tón-
listarinnar og er skoðuð frá öllum hugsanleg-
um sjónarhomum.
í þeim ritum sem fjalla um listir, fær tón-
listin oft sérstaka athygli sem göfugust allra
lista, og er mannsröddin sögð miðla hinum
tærastu og sönnustu tónum. Tærastu, vegna
þess að hún einbeitir sér að aðeins einum tóni
í einu og kannar til hlítar öll blæbrigði hans,
og sönnustu, vegna þess að það var manns-
röddin sem miðlaði fyrstu tónunum í tónlist
mannanna. Að auki er hún eina hljóðfærið
sem getur miðlað texta.
Þótt tónlistin hafí gegnt ýmsum hlutverk-
um breytir það engu um viðteknar hugmyndir
um eðli og háleitan tilgang tónlistarinnar. Það
er lífsgátan sjálf sem leitað er svara við.
Menn efast ekki um andlegan mátt tónlistar
og trúa því að í gegnum hana geti þeir komist
í snertingu við „Guð“. Þetta era flókin fræði
sem endurspeglast að einhverju leyti í heim-
spekilegum kenningum um eðli hljóðsins.
Hljóðbylgjur eru allt í kringum okkur og
era óbreytanlegt ástand alheimsins. Hljóðið
er eilíft, án upphafs eða endis, og berst um
allt. I þeim ritum sem fjalla um indverska
tónlist er oft talað um tvær tegundir hijóðs.
Annars vegar eru það óheyranlegar hljóð-
bylgjur og kallast þær anahata nada. Þeim er
lýst sem „óslegnum" þar sem hreyfíng þeirra
orsakast ekki af neinu líkamlegu átaki. Þessar
hljóðbylgjur tilheyra efra sviði andrúmslofts-
ins og líkjast e.t.v. yfirtónaröð Pýþagórasar á
sjöttu öld f.Kr.; samhljómi alheimsins. Þessar
hljóðbylgjur eru sagðar gleðja guðina og eru
aðeins heyranlegar þeim einstaklingum sem
hafa náð miklum andlegum þroska. Flestum
eru þessar hljóðbylgjur þó óheyranlegar og
hafa þeir því lítinn áhuga á þeim. Ahata nada
era hins vegar þær hljóðbylgjur sem tilheyra
neðra sviði andrúmsloftsins og þær sem
mennimir heyra og hafa ánægju af. Það era
þau hljóð sem menn heyra er þeir leika tón-
list. Þó má ekki gleyma því að um leið og
hljóðbylgjur era settar af stað á neðra sviði
andrúmsloftsins hafa þær áhrif á það efra.
Þær berast um allar víddir alheimsins.
Engu einfaldari heimspeki liggur að baki
mikilvægi mannsraddarinnar í indverskri tón-
list. Eitt af þeim orðum sem hvað oftast er
notað um hljóð er orðið nada. Það á sér marg-
ar merkingar. M.a. er atkvæðið „na“ sagt
tengjast seinna atkvæðinu í orðinu prana sem
merkir andardráttur. Andardrátturinn er
tákn alls lífs og hver tónn sem kallaður er
fram með andardrættinum, djúpt úr iðram
sálarinnar, þannig tákn allrar sköpunar. Öll
tónlist er því náskyld þeim grannkrafti sem
alheimurinn er byggður á; sköpunarkraftin-
um. Vegna alls þessa hlýtur það að vera eitt
af markmiðum allra hljóðfæraleikara að líkja
eftir mannsröddinni. Einn af eiginleikum
mannsraddarinnar er sá að geta rennt sér á
milli tóna. Á strengjahljóðfæri er þetta gert
með því að renna fingrinum eftir strengnum.
Sum strengjahljóðfæri, eins og t.d. sítarinn
sem er líklega þekktast allra indverskra
hljóðfæra, hafa bönd sem koma í veg fyrir að
þetta sé hægt en í þeim tilvikum er togað í
strenginn svo að einn tónn megi „flæða“ inn í
þann næsta. Jafnvel trommur í indverskri
tónlist, t.d. tabla-trommuparið, era ekki ein-
ungis hrynræn hljóðfæri. Trommumar búa
yfír slíkum fjölda af mismunandi hljóðum, eft-
ir því hvemig og hvar er á þær slegið, að þær
verða næstum lagrænar.
Eins og áður hefur verið bent á fer mestur
hluti tónlistamáms fram munnlega og menn
læra fyrst að syngja laglínur og „tala“ hryn
áður en farið er að kljást við hljóðfærin sjálf.
Indversk tónlist býr yfir kerfi sem svipar til
hins vestræna sol-fa kerfís og jafnvel á tón-
leikum má heyra hljóðfæraleikara syngja
laglínurnar á nótnaheitunum áður en þeir
leika þær á hljóðfærin. Á sama hátt era til orð
yfír hvert þeirra hljóða sem hægt er að fram-
kalla á trommur. í einleiksstrófum sínum
kynnir trommuleikarinn oft taktmynstrin
með því að „tala“ þau áður en hann trommar.
Mikilvægi mannsraddarinnar í leitinni að
kjarna indverskrar tónlistar er slíkt að flestir
hljóðfæraleikarar hljóta einhverja raddþjálf-
un á námsferli sínum. Ekki er óalgengt að
meistarar hinna virtustu hljóðfæraleikara hafi
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚNÍ 1998