Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 21

verið söngvarar og alls ekkert kunnað að spila
á hijóðfasri lærlinga sinna. Það að læra tónlist
er langt frá því að vera einungis fólgið í því að
ná tæknilegum tökum á hljóðfærinu sínu og
gæði tónlistar eru ekki fólgin í því hvað er
spilað heldur hvernig. Það skiptir ekki öllu
máli nákvæmlega hvaða nótur eru spilaðar,
hvort þær eru „réttar" eða „rangar", og því til
lítils að skrifa laglínur niður. Tónlistin er svo
lifandi að það er ómögulegt að kortleggja
hana nákvæmlega og menn verða alltaf að
vera viðbúnir því að bregðast við aðstæðum.
Guru-shishya-parampara
Orðið guru merkir meistari eða leiðbein-
andi. Rætur indverskrar tónlistar eru trúar-
legs eðlis og iitið er á meistarann sem fulltrúa
þess guðlega, jafnvel sem dýrling. Máttur
tónlistarinnar er takmarkalaus og tónlist er
iðkuð í formi tilbeiðslu. I því að helga sig tón-
list felst að helga sig nýjum lífsviðhorfum og
lifnaðarháttum. Þegar lærlingurinn hefur
valið sér sinn meistara fórnar hann öllu öðru.
Hann véfengir ekkert sem meistarinn kennir
heldur ber takmarkalaust traust til visku
hans og dómgreindar. Hann helgar sig full-
komlega öllu því sem meistari hans er fulltrúi
fyrir og miðlar seinna meir sjálfur þessari
þekkingu áfram til sinna eigin lærlinga. Þetta
fer mest allt fram munnlega og meistarinn
kallar fram úr minni sínu það sem hann hefur
lært á lífsleiðinni. Meistarinn er upphaf og
endir allrar tónlistarþekkingar lærlingsins og
er nokkurs konar tengiliður við aldagamla
hefð. Hann kennir allt sem hugsanlega teng-
ist því að vera tónlistarmaður; ekki aðeins
safn tónsmíða heldur einnig andlegan mátt
tónlistarinnar, tækni, tónfræði og „impróvísa-
sjón“. Að auki kennir hann þá heimspeki sem
liggur að baki tónlistinni, og jafnvel tónlistar-
sögu og þá goðafræði sem tengist tónlist. Ailir
þessir þættir mynda þá órjúfanlegu heild sem
tónlistin er og því verður meistarinn á endan-
um eins og foreldri sem kennir gildi og
siðfræði auk tónlistarinnar sjálfrar. Til þess
að geta numið allt þetta flytur lærlingurinn
oft inn á heimili meistara síns og býi’ með
honum árum saman. Tónlistin verður að
lífsmáta.
Fagurfræði indverskrar tónlistar -
kenningin wm rasa
Grunnur allrar fagurfræði í indverskri tón-
list iiggur í kenningunni um rasa. Markmið
hvers tónlistarmanns er að vekja ákveðið
andrúmsloft eða tilfinningu með tónlist sinni.
Þessi tilfinning er kölluð rasa og til eru marg-
ar kenningar um hvernig skuli skilgreina og
flokka rösurnar. Þær eru ýmist átta, níu eða
tíu talsins og hvert einasta listaverk; tónverk,
dans, leikverk, ljóð og jafnvel málverk og
höggmyndir, á að leitast við að miðla einni
ákveðinni rösu. Þó er hér ýmislegt sem hafa
ber í huga.
Kenningin um rasa varð til og fullmótaðist
löngu áður en listgreinarnar skildust að.
Þannig er oft æði erfitt að færa hana yfir á
tónlistina eina sér. Dans og leikverk geta tjáð
rösuna með orðum, svipbrigðum eða hreyf-
ingum sem oft hafa mjög ákveðna þýðingu.
Ljóð- og sönglistin nota orð, mynd- og högg-
myndalistin myndir og form, en hljóðfæratón-
list hefur ekkert af þessu. Hún hefur einungis
tóna til þess að miðla oft mjög nákvæmlega
skilgreindri tilfinningu. Það getur reynst
hæpið að ætla að vekja afmarkaða tilfmningu
með jafn óhlutbundinni listgrein og tónlist. í
raun er einungis hægt að fjalla um þessa
kenningu í sambandi við tónlist á heimspeki-
iegum gi-undvelli. Hér ríkir sama fjarlægðin á
milli tónfræða og tónsköpunar og drepið var á
að ofan. Tónlistarmennirnir sjálfir eru þó
mjög meðvitaðir um tilvist þessarra kenninga
þótt þekking þeirra sé oft fremur yfirborðs-
kennd. Þannig eru þessar kenningar stundum
túlkaðar æði frjálslega, t.d. þannig að á há-
punkti listrænnar upplifunar hljóti allar rösur
að verða að einni himneskri rösu.
Formbygging tónlistarinnar
Nú hefur saga og þróun indverskrar
klassískrar tónlistar verið rakin í grófum
dráttum og þær heimspeki- og fagurfræði-
kenningar sem liggja að baki henni lauslega
útskýi'ðar. En hvernig eru þá raunverulegir
tónleikar byggðir upp ef tónverkin eru ekki
samin fyrirfram og skrifuð nákvæmlega niður
fyrir flytjandann? Hvernig birtast allar þess-
ar kenningar og öll þessi fræði í tónlistinni
sjálfri og hvað stjómar útkomunni?
Grunnhugmynd indverskrar tónlistar snýst
um hugtakið raga. Þetta hugtak á sér enga
samsvörun í vestrænni tónlist. Sú skilgreining
sem gjaman er notuð, „það sem litar, er
raga“, útskýrir fátt. Raga er ekki aðeins
ákveðin uppröðun tóna í formi laglína eða tón-
stiga heldur samband ótal þátta sem saman
mynda ramma fyrir heilt tónverk. Rögunni
skipt í nokkra hluta. Fyrsti hlutinn er hægur
og fljótandi og er ekki bundinn neinum hi-yn.
Einleikarinn kannar lægri svið tónstigans,
skoðar hvern tón frá öllum sjónarhornum og
flettir hulunni hægt ofan af rögunni. I stuttu
máli sagt vinnur tónlistin sig svo upp tónstig-
ann og eykur hraðann þar til hún nær há-
punkti í margslungnum taktmynstrum.
Hrynbygging indverskrar tónlistar er ekki
síður háþróuð og margbrotin en lagræn bygg-
ing hennar. Grunnhugtak hrynsins er hug-
takið tala en til útskýringar má segja að tala
sé hrynbyggingu tónlistarinnar það sem raga
er lagrænni byggingu hennar. Orðið sjálft er
oft tengt við orðið tali sem merldr klapp, en
önnur hugsanleg rót þess er sú að það sé
myndað úr orðunum tandava sem stendur
fyrir karllægan dans guðsins Shiva, og Jasya
sem táknar kvenlegan dans gyðjunnar
Pai-vati, lagskonu Shiva. í raun er það í full-
komnu samræmi við áðurnefnda tengingu
tónlistar við grunnkrafta alheimsins því að
þessi dans Shiva er einmitt táknmynd alls lífs.
Mestur hluti tónlistarinnar er ekki bundinn
neinum hryn. Það er aðeins í síðasta hlutan-
um þegar einleikarinn kynnir til sögunnar
bandish, fyrirfram saminn iagstúf, að
trommarinn kemur inn og heldur tónlistinni
innan ákveðinnar tölu.
Eins og áður sagði er máttur tónlistarinnar
mikill. Menn trúa því að ragan endurspegli
allar grunnreglur híjóðs og þannig grundvall-
arástand alheimsins. Þótt háleitasta markmið
tónlistarinnar sé að afhjúpa kjarna tilverunn-
ar má ekki gleyma því að fyrst og fremst
beinist tónlistarflutningur að öðrum mönnum
- áheyrendum - ekki aðeins innra sjálfi fiytj-
KONA leikur á indverskt blásturshljóðfæri
sem nefnist vina. Myndiner frá 1760.
andans eða „Guði“. Þess vegna verður ragan
að hljóma vel og gleðja eyrað. Hún verður líka
að tjá einhverja tilfinningu, rasa, og hlutverk
tónlistarmannsins er að draga fram og kanna
þá tilfinningu. Til þess eru margar leiðir en
þær eru mjög fíngerðar, hárnákvæmar og
vandmeðfarnar. Það er margt sem menn
þurfa að læra áður en þeir geta leikið rögu.
Einn mikilvægasti þáttur rögunnar er
lagræn hreyfing hennar. Ragan er kölluð
fram með ákveðnum hendingum þar sem hver
tónn er jafn mikilvægur og hendingin öll.
Hver raga er byggð á ákveðinni tónaröð sem
liggur bæði upp og niður. Menn læra þó ekki
bara tónaröðina sjálfa heldur meðferð hvers
tóns, mismunandi leiðir til þess að nálgast
hvern tón, í hvaða röð þeir geta verið, mögu-
lega lengd þeirra o.s.frv. Ákveðnir tónar tón-
araðarinnar eru mikilvægastir á meðan aðrir
tónar geta verið beinlínis skaðlegir rögunni
og ber að nota mjög sparlega. Hver raga er
einnig tengd ákveðnum árstíma eða ákveðn-
um tíma dags og menn trúa því að flutningur-
inn verði hvað magnaðastur ef hann á sér stað
á „réttum" tíma dags eða árs. Þessum tilmæl-
um er þó ekki alltaf fylgt út í æsar og oft má
heyra morgunrögur fluttar á kvöldtónleikum.
Með vaxandi hefð kvöldtónleika má segja að
þessi „óhlýðni" hafi bjargað mörgum morgun-
rögum frá því að falla í gleymsku.
Af öllu þessu er Ijóst að raga er mjög flókið
fyrirbæri. Óteljandi kenningar eru til en þeg-
ar menn reyna að átta sig á eðli rögunnar
verður að hafa í huga þá fjarlægð sem áður
hefur verið minnst á og ríkir á milli fræðanna
og tónlistarinnar sjálfrar. I raun er ómögu-
legt að skilgreina röguna eftir einhverjum
einföldum leiðum eins og tónstigum, mikil-
vægum nótum eða einkennandi lagstúfum.
Raga er einstök eind með óteljandi möguleik-
um á tilbrigðum. Hún er lagræn heild kölluð
fram með Iagrænni hreyfingu, hárnákvæmri
ítónun, hreyfingu innan hvers tóns, röð tón-
anna og lengd þeirra, auk óteljandi enn
nákvæmari smáatriða. Öll þessi atriði má líta
á sem múrsteina eða kubba sem ragan er
byggð úr. Enginn þessara þátta er
fastákveðinn innan rögunnar. Allir þættir
rögunnar eru háðir hver öðrum - fastákveðnir
aðeins innan samhengisins.
Tónsmið...
Ofannefnt bandish er líklega það í ind-
verskri tónlist sem kemst næst því að vera
tónsmíð samkvæmt vestrænni skilgreiningu.
Ólíkt því sem við eigum að venjast er bandish
þó ekki nákvæmlega útskrifað líkan af heilum
tónleikum heldur fremur eins og beinagrind
án holds og blóðs. Þetta er lítil laglína,
kannski ekki nema fáeinir taktar að lengd,
sem e.t.v. klukkustundarlangur flutningur er
byggður á. Jafnvel þessi litli lagstúfur er ekki
endilega skrifaður niður.
Hlutverk bandishins er, eins og allra ann-
arra þátta flutningsins, að draga fram helstu
einkenni rögunnar. Bandish er oft uppruna-
lega tengt ákveðnum texta. Auk laglínunnar
blæs textinn tónlistarmanninum í þrjóst til-
brigðum og stuttum strófum sem draga fram
grunneinkenni rögunnar. Þannig verkar
bandishið eins og móðurplanta sem ótal af-
leggjarar vaxa út frá - uppspretta sem alltaf
er hægt að sækja í og alltaf er snúið aftur til
öðru hverju. Bandishið helst næstum óbreytt
frá einum tónleikum til annarra á meðan aðrir
þættir eru breytanlegir. Þó er ekki hægt að
segja að allt annað sé spunnið. Raunin er sú
að tónlistarmaðurinn hefur mjög líklega frem-
ur staðlaða mynd af rögunni sem hann hefur
lært af meistara sínum. Skáldagáfa tónlistar-
mannsins mynda hold og blóð rögunnar í
gegnum útfærslur og tilbrigði sem hann hefur
fundið upp og þróað með þrotlausum æfing-
NEMENDUR í indverskum tónlsitar-
skóla á 18. öld.
um. Þetta eru oft stuttar strófúr og tækniæf-
ingar sem eru æfðar svo stíft að þær „gróa“
inn í fingur tónlistarmannsins. Þegar þær svo
spretta fyrirvaralaust fram í huga hans smíðar
hann þær inn í tónverldð þá og þegar.
Þetta er augþóslega gerólíkt því sem er skil-
greint sem tónsmíð innan vestrænnai'
klassíski-ar tónlistar. Það er helst djassinn sem
kemst einna næst því að vinna á svipaðan hátt.
Tónsmið og spuni...
I vestrænni klassískri tónlist eru skilin á
milli fyrirfram samins tónverks og spuna
mjög einfóld og skýr. Við lítum oftast á sem
svo að sé tónlistin skrifuð niður á blað og flutt
nánast eins frá einum tónleikum til annarra,
megi flokka hana sem tónverk. Um leið og
flytjendur spila eitthvað sem ekki stendur á
blaði segjum við að þeir „impróvíseri", spinni.
Þessi skýru skil eru hins vegar ekki til í ind-
verskri tónlist. Orðið spuni, eða „impróvísa-
sjón“, á sér enga samsvörun í indverskri tón-
list. En hvers vegna viljum við þá alltaf skil-
greina hana sem slíka? Líklega er það vegna
þess að það sem menn heyra í indverskri tón-
list eru fljótandi tónar sem hljóma ekki innan
neins hrynræns ramma heldur svífa
draumkennt og að því er virðist, reglulaust.
Að ofanrituðu ætti að vera ljóst að alls ekki er
hægt að segja að þessi tónlist sé fyrirfram
samin eða kortlögð í smáatriðum fyrir tón-
leika. Þess vegna getur hún ómögulega fallið í
flokk eiginlegra tónverka, í vestrænum skiln-
ingi þess orðs. Hún hlýtur því að falla í „hinn“
flokkinn sem er mun verr skilgreindur og
spunnin tónlist tilheyrir. Indverskir tónlistar-
menn eru þó oft mjög andsnúnir hugmyndinni
um að tónlist þeirra sé spunnin. Þær miklu
fórnir sem þeir færa til þess að geta helgað
sig algerlega sínu hljóðfæri, tónlistarhefðinni
og fræðunum, áralangt nám og strangar æf-
ingar, leyfa ansi lítinn spuna sé öllum reglum
framfylgt. Og raunin er sannarlega sú að
þessi tónlist hefur sínar reglur, formbygg-
ingu, aðskilda kafla og grunnstef sem tónverk
er sett saman úr, á mjög svipaðan hátt og í
vestrænni tónlist. Það er þó áherslumunur því
að eins og minnst hefur verið á segir indversk
hefð að tónlistin sjálf, þ.e. skipuleg uppröðun
tóna, sé aðeins hluti af megintilgangi verknað-
arins. Meiru máli skiptir hvernig er spilað en
hvað; hvernig tónlistarmanninum tekst að
finna í sér neista eilífðarinnar og tengjast
sköpunarki'afti, „andardrætti", alheimsins. Tif
þess að það sé hægt verða menn að vera vak-
andi og geta brugðist við stað og stund. Flest-
ir hljóta að fallast á að í þessu felst ákveðinn
spuni. Aðalmisskilningurinn snýst hins vegar
um það er menn halda að þetta sé reglulaus og
tilviljanakenndur spuni. Svo er alls ekki eins
og ljóst ætti að vera orðið.
Þrátt fyrir að flytjandinn sé alltaf ábyrgur
fyrir gæðum tónlistarinnar er aldrei litið á
tónlistina sjálfa sem sköpunarverk eins eða
neins. Menn reyna að tengjast og miðla frum-
sköpunarkraftinum sem er eilífur, órjúfanleg-
ur hluti af heiminum, og hvernig er hægt að.
skapa það sem þegar er til? 1 þeim tiltölulega1*
fáu tilfellum þar sem höfundur ákveðinnar
tónaraðar er ekki gleymdur er mikilvægi
hans í reynd afskaplega lítið. Það er ekki eins
og á Vesturlöndum þar sem menn hafa jafn-
vel verið svo djarfir að kalla flytjendur tón-
listarinnar handverksmenn sem komi hvergi
nærri nokkurri sköpun. 1 indverski'i tónlist
mynda skáldið og flytjandinn órjúfanlega
heild. Skáldið er flytjandinn og flytjandinn er
skáldið. Eignarétturinn í tónlist; það að geta
haldið á blaði, bent á mann og sagt: tónlistin
er hans!, þekkist ekki í indverskri tónlist á
sama hátt og í vestrænni. Vestrænt tónverk
tilheyrir alltaf ákveðnu tónskáldi sem var
uppi á ákveðnum tíma og hafði ákveðin
séreinkenni. Tónverkin „ber“ því að fiytja á
tiltekinn hátt. Ef grannt er skoðað er þó alltaf
viss sveigjanleiki sem gerir það að verkum acf
tónverk breytist frá einum flutningi til ann-
ars. I fyrsta lagi er einfaldlega aldrei hægt að
sjá fyrir hvert einasta smáatriði tónflutnings -
flytjandinn hefur alltaf eitthvert frelsi til þess
að leggja út allar þær upplýsingar sem hann
hefur í höndunum. í öðru lagi halda vestræn
tónskáld því stundum fram að þeir miðli
guðdómlegri tónlist - að hún komi fullsköpuð
til þeirra, að hún sé þegar til.
Af þessu má sjá að þótt þessir tveir tónlist-
arheimar séu vissulega ólíkir, eru sumar
grunnhugmyndir þeirra um tónlist í raun
mjög svipaðar - aðeins séðar frá mismunandf
sjónarhólum. Það sem virðist eiga stóran þátt
í þessum mismun er nótnaskriftin. í ind-
verskri tónlistarhefð, þar sem nótnaskrift
gegnir jafnlitlu hlutverki í varðveislu hennar
og miðlun og raun er, myndast ákveðin
nálægð á milli aldagamallar hefðar og tónlist-
ar eins og hún er flutt í dag. Tíminn myndar
enga gjá - þráðurinn er óslitinn.
Tónsmíð og spuni eru afskaplega skyld ferli
og virðast ekki endilega aðskild, andstæð
hugtök eins og menn vilja svo oft túlka þau. í
grein sem tónlistarfræðingurinn Bruno Nettl
skrifar, kemur hann fram með þá hugmynd
að þessi hugtök séu í raun hluti af sömu hug-
myndinni - að á þeim sé aðeins stigsmunur en
ekki eðlismunur. Hann dregur línu á milli
„endanlegs“ tónverks og „hreins" spuna og
segir að alla tónlist sé hægt að staðsetja ein-
hvers staðar á þessari línu. Vestræn tónlist sé
þá t.d. nálægt öðrum endanum á meðan ind-
versk tónlist sé nær hinum.
Þetta er áhugaverð og sannfærandi kenn-
ing. Vestræn tónlist, sem er kannski eins
nálægt þeim enda línunnar sem endar í hinu
„endanlega" tónverki og hægt er, hefur í
gegnum tíðina síður en svo verið laus við
spuna. Barokktónlist krefst t.d. mikillar
spunaleikni og eins er hægt að líta á verk
nokkurra tónskálda og segja að þau séu í eðli
sínu spunnin. Hér má nefna menn eins og t.d.
Mozart og Schubert sem sagðir eru hafa unn-
ið hratt og að því er virst hefur, oft án mikillar
umhugsunar. Ef gengið er enn lengra má
jafnvel segja að þótt tónverk sé flutt í hund-
raðasta skipti af sama flytjanda er aldi'ei litiát
á það sem eitthvað staðnað - dautt. Til þess er
ætlast að tónverkið hljómi „lifandi“. Felur
þetta kannski í sér kröfu um einhvern spuna?
Sú gjá sem virðist ríkja á milli tónverka og
spunninnar tónlistar í vestrænni tónlist er
ekki til í heimi indverskrar tónlistar. Á milli
tónverks og spuna liggur óslitinn, hugmynda-
fræðilegur þráður. E.t.v. er þessi gjá í heimi
vestrænnar tónlistar ekki eins stór og virðist í
fyrstu. Þótt ákveðin útskýi'ing á tónverkinu
sé viðtekin virðast hugmyndir manna um
spuna mjög þokukenndar og ósannfærandi.
Niðurstaðan virðist vera sú að ómögulegt sé
að skilja þessi hugtök algerlega að, því að þótt
tónlist hafi verið skrifuð nákvæmlega út með
öllum smæstu smáatriðum felst í flutningnum
alltaf ákveðin endursköpun. Það er alltaf rúm
fyi’ir ákveðinn spuna.
Höfundurinn hefur nýlokið MA námi í London og er
greinin unnin upp úr lokaverkefninu sem fjallaði um
indverska tónlist.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚNÍ1998 21