Lesbók Morgunblaðsins - 11.07.1998, Page 12

ÓLAFUR THÓRODDSEN
HEILL
Hamingjan og þú
hafíð lengi
gengið sömu götu.
En þegar leiti
lá á milli
léttirðu sporið
og leitaðir hennar.
Nú haldið þið,
hamingjan og þú,
hönd í hönd
inn í töfraheim
af óbornum áivm.
FIRRÐ
Þú sem héma sefur
sérð ei út um gluggann
næturfólan skuggann
nálgast hús þitt skuggann,
þú sérð ekki skuggann.
Enginn þekkir skuggann,
einn égþekki skuggann,
fellur hann á gluggann,
gætir þín sem sefur
fyrir innan gluggann.
Þú sem hérna sefur
heyrir inn um gluggann
anda ljóð á draum þinn
eftir svartan skuggann.
Og senn þú munt vaka.
FRÓ
Hún sólin hafði klætt sig
í kjólinn silkirauðan
og bauð þeim út að dansa
sem beið þess sár að dauðinn
senn dræpi högg á dyrnar.
I rauðu æði, dansinn
og dauðinn lék falskt undir
á elligula fíðlu
uns falleg sól við sundið
sinn vin með kossi kvaddi.
En syndug sól að morgni
óf mynd afhorfnum vini
í gulllauf blátt á foldu,
það féll af lífsins hlyni
er sólin vötnin signdi.
Höfundurinn er lögfræðingur.
HERMANN R.JÓNSSON
BIÐSALUR
DAUÐANS
Þú sagðir mér
svo margt,
en samt, ekki neitt.
Þú talaðir
um ómerkilega hluti
sem komu tilfínningum þínum
ekkert við.
Þú brostir
að óförum þínum
þótt hjarta þitt
brysti í grát.
Yfír kaffíbollanum
léðir þú mér fyrirgefningu
sem þú dróst til baka
þegar ég bað þig
að tala um tilfínningar þínar.
Þá kom reiðin
sársaukinn og óttinn
sem þú þekktir
svo vel
voru ávallt þér samferða
og gáfu þér aldrei
tækifæri að vera þú sjálf.
Eg bið að heilsa þér
því þó þú sért farin
þá gefa hugsanir mínar þér
aðeins það fallega.
Éggat engu breytt
þú valdir þessa leið
með viðkomu í biðsal dauðans
þar sem reiðin
sársaukinn og óttinn
fylgdu þér
alla þína leið á enda veraldar.
Höfundurinn er verzlunarmaður.
ÆÐIVERKUR
DÆMI UM LÝSINGAR Á KRANS-
ÆÐASTÍFLU í ÍSLENSKUM FORNRITUM
RJÚ dauðsföll í íslenskum fom-
sögum sem kransæðastífla gæti
verið völd að um árið 950, 1150
og 1190. Dauði Finnboga stýri-
manns um árið 950, var fyrsta
dauðsfall af kransæðastíflu í rit-
uðum heimildum. I upphafi
Finnbogasögu ramma1 segir að
faðir hans Asbjöm dettiáss hafi búið að Eyri á
Flateyjardal, „mikill ok sterkr. Var hann nor-
rænn at ætt ok ágætra manna. Kona hans var
Þorgerður, systir Þorgeirs Ljósvetninga-
goða.“ Áttu þeir mágar goðorð saman.
Eitt sinn er Ásbjöm ætlaði að ríða til al-
þingis, segir hann við Þorgerði, „en ek veit, at
þú ert með bami ok mjök framat (komin langt
á leið), skal þat út bera.“ Þorgerður mælti þar
í móti og sagði það óheyrilegt, „en allra helzt,
er yðr skortir ekki góz.“ Samt varð svo að
vera. Litlu síðar fæðir Þorgerður sveinbarn
„þrifligt ok fagrt mjök.“ Hún fékk menn til að
bera bamið út, „sem lögðu þat milli steina
tveggja ok ráku yfir hellu mikla, ok láta flesk í
munn þess.“ Barnið fannst sama daginn og
það var borið út. Það var alið upp af fátækum
og lítilmótlegum hjónum sem unnu á staðn-
um. Tókst því ekki að leyna til lengdar ætt-
emi þessa dugnaðar drengs. Ekki gekkst Ás-
bjöm bóndi fyrr við honum en þegar mágur
hans Þorgeir Ljósvetningagoði gekk í málið.
Fósturforeldrar hans kölluðu hann Urðar-
kött, eins og segir: „þar sem hann var í urðu
fundinn."
Þá kemur að því að Urðarköttur bjargaði
Finnboga stýrimanni úr skipsbruna úti á
Skjálfandaflóa, þegar hann í mörg kveld hafði
tekið eftir eldbjarma til hafsins. Fékk hann
lánaða skútu og mannskap til ferðarinnar hjá
föður sínum. Þeir koma að skipinu mitóð
bmnnu. Þar var lifandi Finnbogi stýrimaður
og níu hásetar, sem allir dóu eftir að þeir
komu á land. Einnig bjargaði Urðarköttur
talsverðu af góssi þeirra og gripum.
Þá segir frá dauða Finnboga stýrimanns og
þegar hann gaf Urðarketti nafn sitt. Þeir fóra
„um várit ok ætluðu at heimta skuldir þeira
norðr til Dala. Ríða þeir til Ljósavatns um
kveldit." Næstu nótt gistu þeir hjá Drauma-
Finna. Þar stendur um andlát Finnboga (s.
292):
„Riðu þeir út frá Felli, ok er þeir hafa
skammt riðit, mælti Finnbogi: „Næsta gerir
mér kynligt." Urðarköttr sá til hans ok mælti:
„Stígum af baki, því at ek sé, at þú ert fölr
mjök, ok má vera at af þér hefji.“ Þeir gerðu
svá, létu hestana taka niðr, ok er stund leið,
bað Finnbogi þá ríða ok kvað af sér hefja, ríða
þeir út á fellit ok koma undir stein einn mik-
inn. Þá mælti Finnbogi: „Hér munum vér við
nema, ok má vera, at hér gerist nökkut til tíð-
enda í várri ferð,“ stíga af bató ok skjóta tjaldi
af steininum fram. Sezt Urðarköttr undir
höfut honum. Eigi sat hann lengi yfir honum,
áðr en hann dó.“
Sveitabýlið Fell er talið Fremstafell í sveit-
inni Kinn (Kaldakinn), Suður-Þingeyjarsýslu,
en þar bjó Drauma-Finni, en hann var sonur
Þorgeirs Ljósvetningagoða. Á Felli gistu þeir
félagar Finnbogi stýrimaður og Urðarköttur
nóttina áður en Finnbogi andaðist.
I ritinu íslenskir sögustaðír stendur:2
„Finnbogasteinn stendur vestast í fellinu (þ.e.
Kinnarfelli) í miðri fjailshlíð gagnvart Finns-
stöðum (áður Fell).“
Síðan segir: „Eigi sat hann lengi yfir hon-
um, áðr en hann dó. Finnbogi sendi Hrafn
(fylgdarmann) til Fells. Kemr Finni ok grófu
þeir hann þar niðr undir steininum, ok er
hann síðan kallaðr Finnbogasteinn. Síðan fóra
þeir í Fell.“
í helstríði sínu undir steini þessum, sem
ennþá heitir Finnbogasteinn, gaf Finnbogi
Urðarketti nafn sitt og öll vopn. Síðar fékk
hann viðurnefnið Finnbogi rammi (sterki).
Nokkur tildrög eru að andláti Finnboga,
sem vel geta bent til verkja, þótt ekki séu þeir
nefndir, en hann verður þó að stíga af baki og
hvílast, og andast skömmu síðar. Finnbogi er
nýkominn frá Noregi. Hann gæti verið á
fimmtugsaldri, er hann deyr. Atburður þessi
skeður á seinni hluta 10. aldar. Finnboga
granar að hverju muni draga með sjúkdóm
EFTIR SIGURÐ SAMÚELSSON
Finnbogi stýrimaður var
fölur mjög og sagði: „Hér
munum vér nema, ok
mó vera, at hér gerist
nökkut til tíðenda í várri
ferð, stíga af baki og
skjóta tjaldi af steininum
fram. Sezt Urðarköttur
undir höfut honum. Eigi
sat hann lengi yfir honum,
áðr en hann dó."
sinn. Urðarköttur sér að Finnbogi er mjög
fölur, sem er þekkt einkenni við hjartverk
(angina pectoris) og þeir þurfa að stoppa
tvisvar með stuttu millibili. Allt þetta gefur
grun um hjartveiki. Líklegasta dánarorsökin
er kransæðastífla.
Dauði Hermundar lllugasonar,
Gilsbakka, um miðja tólftu öld
í Bandamannasögu er frásögn,3 sem hér
fer á eftir: „Líðr af vetrinn ok er vára tekr,
ferr Hermundr til Hvammsleiðar, ok er hann
ætlar útan, þá segir hann, at þeir munu snúa
ofan til borgar ok brenna Egil inni. Ok er þeir
koma útan í Valfell, þykir þeim sem strengr
gjalli upp í skörðin, ok því næst kennir Her-
mundr, at stingi kemr undir höndina ok æði-
verkr, verðr nú heim at snúa, ok ferr frá hon-
um liðit. Ferr verkrinn um síðuna, ok því meir
er um sóttina, sem meir líðr upp í héraðit
ferðinni, ok er þeir koma á Höggvandastaði,
ok var þar allt þakit af hröfnum.
Ok er hann kemr heim, var hann hafðr í
rekkju, ok var farit eftir Þórði presti Sölva-
syni í Reykjaholti, ok er hann kom at honum
mátti hann ekki mæla. Ok er hann kom til
hests síns, prestrinn, var sent eftir honum, ok
kom hann öðru sinni, ok mátti ekki mæla við
hann. Þó fór prestrinn ofan til gils, ok var þá
hleypt eftir honum it þriðja sinn, ok lýtr hann
at honum Hermundi, ok heyrir hann at hann
lét í vöranum: „Fimm í gili, fimm í gili.“ Síðan
andaðist hann.“
Hér ræðir um héraðshöfðingjann Her-
mund Illugason á Gilsbakka í Borgarfirði.
Erjur voru milli hans og Egils Skúlasonar á
Borg, en aðallega jók á heiftarhug Hermund-
ar, að hann var svikinn af Agli í málaferlum
Odds Ofeigssonar á Alþingi um sumarið, eins
og Bandamannasaga greinir frá. Þau mála-
ferli stóðu á alþingi 1150 til 1155.
Hermundur er á „Hvammsleið" segir þar,
sem mun eiga við bæinn Hvamm í Norðurár-
dal. Minnst er á örnefnið Valfell, sem óþekkt
er nú. í bók Konrads Maurers (1997) um
ferðalýsingu hans árið 1858 segir hann (s.
329), „at hefði þá fjallið milli Gljúfurár og
Langár heitið Valfell." Það mun á leið þeirri
sem Hermundur ætlaði sér að fara.
Svo virðist sem Kálund (íslenskir sögustað-
ir Il.b.s. 29) sé á líkri skoðun og Maurer um
för Hermundar. Þarna í grennd austan
Langár er gamall þingstaður Mýramanna og
líklegast er að hið týnda örnefni Valfell sé ein-
hvers staðar í nágrannafjallgarðinum. Ekki er
ólíklegt að Hermundur hafi lagt þessa lykkju
á leið sína til að komast sem leynilegast til
Borgar að vestan eða sunnanverðu.
Hvað varðar býlið Höggvandastaði segir
Kálund í riti sínu að þar séu nú fjárhús vestan
við Gilsbakka.
Hermundur veikist skyndilega. Er fluttur
þaðan heim og sent eftir presti í Reykholt.
Ætti þetta vart að taka meira en fimm til sex
klukkustundir. Síðan deyr hann skyndilega.
Ætla má að hann hafi verið milli fertugs og
fimmtugs er hann lézt, sem skeði hátt á sjötta
tug 12. aldar.
Finnur Jónsson, prófessor, skrifar ritling
1912 (Lægekunsten i den Nordiske Oldtid)
um sjúkdóma fornmanna. Hann getur þar
dauða Hennundar og telur hann af völdum
brjósthimnubólgu, sem vafalaust stendur í
sambandi við sting þann sem getið er um.
Kransæðastífla var þá ektó komin á dagskrá
hjá læknum. Hins vegar er tímalengdin of
stutt, til þess að lungnabólga eða brjóst-
himnubólga sé þarna á ferðinni.
Stingurinn er undir hendinni, og er vafa-
laust átt við holhöndina. Samfara honum er
„æðiverkur". Þessa glögga viðbót við sjúk-
dómslýsinguna bendir í þá átt að hér sé um að
ræða svæsinn hjartverk (angina pectoris),
sem er heiftarlegastur allra verkja í brjóst-
holi.
Þá ber að geta í hverjum hug Hermundur
er, þegar hann veitóst. Hann ætlar að brenna
inni einn mesta höfðingja Borgarfjarðarhér-
aðs.
Eitt mikilsvert atriði vantar í lýsinguna.
Ektó er skýrt frá hvoram megin í brjóstinu
verkurinn lá.
Hermundur andast um miðja tólftu öld. Að
öllu athuguðu tel ég líklegast að hann hafi lát-
ist af kransæðastíflu.
Dauði Ara Þorgilssonar slerka
í lok tólftu aldar.
í Sturlungu4 er getið andláts Ara sterka frá
Stað (Staðarstað) á Snæfellsnesi, sonarsonar
Ara fróða Þorgilssonar. Segir svo: „Ari and-
aðist í Noregi. Hann gekk til með mönnum að
bera langstópsrá. En með því að þeir vissu, at
Ari var sterkari en aðrir menn, hljópu þeir
undan ránni en Ari lét eigi niðr falla at heldr.
Eftir þat tók hann sótt ok andaðist.“
Að líkindum hefir Ari verið nokkuð á sex-
tugsaldri er hann andaðist, og það eftir mikla
skyndiáreynslu. Hann virðist deyja fljótlega
eftir þá miklu aflraun, og sennilegasta dauða-
orsök er því kransæðastífla.
Þegar Hvamms-Sturla Þórðarson, faðir
þeirra Sturlunga, Þórðar, Sighvats og Snorra,
lést árið 1183, tókust fljótlega kærleikar með
ekkju hans, Guðnýju Böðvarsdóttur og Ara
sterka. Dvöldu þau saman í Noregi er hann
dó þar, en hún fluttist fljótlega til Islands.
Sonur Guðnýjar, Þórður Sturluson, giftist
Helgu, dóttur Ara og bjuggu þau á ættaróðali
hans, Stað. Þau voru bamlaus. Börn Þórðar
voru af seinna hjónabandi, en flest þeiri’a ut-
an hjónabands.
Heimildir:
1. Islendinga sögur, IX. b., Finnboga saga ramma, s.
293, 294.
2. íslenskir sögustaðir, III. b., s. 117,1986
3. Islendinga sögur, VII. b., Bandamanna saga, s. 343.
4. Sturlunga, II. b., Islendinga saga, s. 5.
Höfundurinn er læknir og fyrrverandi prófessor. Kafli
úr riti eftir Sigurð sem ber heitið Sjúkdómar og
dauðsföll í íslenskum fornritum, og kemur væntan-
lega út í sumar á vegum Bókaútgáfu Háskóla íslands.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 11. JÚLÍ 1998