Lesbók Morgunblaðsins - 18.07.1998, Blaðsíða 4

VERNDARDYRLINGUR
ÍSLENDINGA
ÞANN 20. júlí nk., á Þorláks-
messu á sumar, eru 800 ár liðin
frá því að bein Þorláks helga
Þórhallssonar voru tekin úr
jörðu og skrínlögð í Skálholti.
Hann var lögtekinn dýrlingur á
Alþingi og þar með fyrstur ís-
lendinga til að vera tekinn í
tölu heilagra manna. Arið 1984 staðfesti Jó-
hannes Páll páfi II svo helgitöku hans með
postullegri tilskipun. Þorláks hefur verið
minnst með margvíslegum hætti á þessu ári,
t.a.m. voru Þorlákstíðir fluttar á Listahátíð
um hvítasunnu og þessa helgi verður mikið
um dýrðir í Skálholti til heiðurs Þorláki.
Æskuár og uppeldi
Þorlákur fæddist árið 1133 á Hlíðarenda í
Fljótshlíð, á þeim bæ þar sem Gunnar Há-
mundarson hefur verið frægastur bænda.
Foreldrar hans, Þórhallur og Halla, voru af
góðum ættum en félítil, faðirinn hafði verið
farmaður áður en hann setti bú. Þorlákur
þótti ólíkur öðrum börnum í æsku sinni,
hann er sagður hafa verið auðveldur í um-
gengni, hlýðinn og hugþekkur hverjum
manni. í Þorlákssögu, sem er ein helsta
heimild um ævi hans og störf, er honum lýst
þannig að hann hafi verið „ungur að aldri en
gamall að ráðum.“ Ekki fékk hann mikla
fræðslu í bemsku, en lærði þó saltara, þ.e.
Davíðssálma, af móður sinni. Hann hefur
einnig numið ættvísi að einhverju leyti og
þjóðleg fræði eins og þá var títt. Snemma
fór að bera á námsfýsi Þorláks og gerði
móðirin sér fljótt grein fyrir hæfileikum
piltsins.
Fluttist hún með hann til Odda á Rangár-
völlum sem þá var auðugur kirkjustaður og
mikið menntasetur. Þar nam Þorlákur
klerkleg fræði hjá Eyjólfi presti Sæmundar-
syni hins fróða og sóttist honum námið vel
og hafði Eyjólfur mikið dálæti á þessum
kappsama lærisveini sínum. Samtímis Þor-
láki ólst upp í Odda Jón Loftsson, sá er síðar
átti eftir að verða mikill andstæðingur bisk-
upsins. Fimmtán ára gamall hlaut Þorlákur
djáknavígslu og hann var innan við tvítugt
þegar hann vígðist til prests. Þessi ungi ald-
ur ber vitni um bráðan þroska og atorku
Þorláks, en stafaði einnig af tilfinnanlegum
prestaskorti í biskupsdæminu.
Eftir prestvígsluna tók hann að sér að
þjóna litlum en fengsælum kirkjusóknum og
varð honum gott til fjár og vinsælda. Gat
hann sér gott orð fyrir skyldurækni við allt
tíðahald sem og öll önnur störf. En eftir að
Þorlákur hafði sinnt prestsstörfum í nokkur
misseri og safnað farareyri hélt hann utan
til Parísar og Lincoln til frekara náms.
Mótun á umbrotatimum
Talið er að í París hafi Þorlákur stundað
nám hjá Ágústínusarmúnkum í St. Vikt-
orsklaustri, sem var mikið lærdómssetur á
þeim tíma. Hér hefur hann geta fylgst með
atburðum sem þá voru að gerast og komist í
nána snertingu við strauma og stefnur líð-
andi stundar.
Mikið umrót var í Evrópu á tólftu öld.
Borgir tóku að vaxa og þenjast út. Samfé-
lagið skiptist í fleiri stéttir og varð flóknara
um leið. Krossferðir voru farnar á hendur
heiðingjum og trúarhitinn var mikill meðal
almennings. Klaustrin auðguðust og nýjar
trúarreglur voru stofnaðar sem náðu skjótri
útbreiðslu. Klerkastéttin efldist og tók að
skilgreina sig sem forystuafl kristninnar og
leitaðist við að setja mark sitt á allt samfé-
lagið. Mikil gróska var jafnframt í mennta-
lífi því að listir og lærdómur blómstruðu í
skjóli kirkjunnar. En um leið áttu forystu-
menn hennar í miklum deilum við veraldlega
valdsmenn þar sem tekist var á um sjálf-
stæði kirkjunnar og yfirráð yfir eignum
hennar. íslendingar fóru ekki varhluta af
þessum erjum. Snemma barst hingað til
lands saga heilags Tómasar Becket erki-
biskups, en hann var myrtur af útsendurum
EFTIR HEIMI STEINARSSON
800 ár eru liðin frá helgitöku Þorláks
biskups Þórhallssonar
ÞORLÁKUR helgi Skálholtsbiskup og þættir úr ævi hans. Teikning eftir Tryggva Magnússon.
STYTTA af Þorláki utan á dómkirkjunni í Niðarósi þar sem hinn helgi maður sést drottna yfir
ógæfusömum andstæðingi trúarinnar. (Mynd: Ólafur H. Torfason)
konungsvaldsins í dómkirkjunni í Kantara-
borg. Hann var lýstur helgur maður árið
1173 fyrir hetjulega baráttu sína og naut
mikillar hylli á Islandi og voru nokkrar
kirkjur helgaðar honum hér.
Eftir Parísardvölina hélt Þorlákur til
Lincoln á Englandi og er talið að hann hafi
lagt þar stund á kirkjurétt í nokkur misseri.
Þegar hann sneri aftur til íslands hafði hann
dvalið erlendis í sex vetur og segir í sögu
hans að hann hafi haft að fararblóma lær-
dóm og lítillæti og marga góða siði.
Klausturlíf og biskupslcjör
Þorlákur var hjá skyldfólki sínu nokkra
vetur eftir að hann kom að utan. Frændur
hans hvöttu hann mjög til að festa ráð sitt
og kvænast. Töldu þeir hann á að biðja sér
ekkju einnar ríkrar, en slíkt þótti ekki
óvenjulegt á þessum tíma. Þorlákur féllst á
ráðagerðina og hélt að bænum Háfi á fund
ekkjunnar. En nóttina áður en honum tókst
að bera upp bónorðið birtist honum maður í
draumi, göfugur yfirlits og vel búinn og
mælti til hans: „Veit ég að þú ætlar þér hér
konu að biðja. En þú skalt það mál eigi upp
láta koma, af því það mun eigi ráðið verða og
er þér önnur brúður miklu æðri huguð og
skaltu engrar annarrar fá.“ Skildist Þorláki
að hér væri átt við kirkjuna sjálfa, brúður
Krists. Lét hann því af áformum sínum og
fór ekki fleiri bónorðsferðir eftir það. Hann
gerðist nú sóknarprestur að Kirkjubæ á
Síðu og þau ár sem hann þjónaði þar naut
hann almennrar virðingar og vinsælda. Árið
1168 var stofnað kanokasetur að Þykkvabæ
í Álftaveri, en svo nefndust klaustur af reglu
heilags Ágústínusar. Þorlákur varð yfírmað-
ur klaustursins og kom það í hlut Klængs
Þorsteinssonar, Skálholtsbiskups að vígja
hann til ábóta. Þorlákur undi hag sínum vel í
klaustrinu og hann hélt alla ævi þeim venj-
um sem hann tamdi sér þar. Hann var ást-
sæll meðal alþýðu manna og andlegur faðir
öllum þeim sem hann var yfir skipaður. Árið
1174 gerist það að Klængur Þorsteinsson,
fimmti biskupinn í Skálholti sagði af sér
embætti og var Þorlákur valinn eftirmaður
hans. Þar sem ísland var hluti af erkibisk-
upsdæminu í Niðarósi, þurfti Þorlákur að
sigla til Noregs til að hljóta vígslu. Niðarós,
sem nú heitir Þrándheimur, var einn höfuð-
staður kristninnar á Norðurlöndum og
þangað átti jafnan fjöldi íslendinga erindi.
Ófriður ríkti milli landanna og tafðist því
ferðin, en að lokum hélt Þorlákur þó í
vígsluför sína og sneri hann aftur með þau
boð erkibiskups að bæta siðferði manna og
ryðja hugsjónum kirkjunnar braut hér á
landi.
Biskup á þjóðveldlsöld
Á tólftu öld voru kirkjugoðar ráðandi
stétt á Islandi. Þeir voru smáfurstar sem
sátu að arfgengum forrétindum og drottn-
uðu yfir almenningi. Valdsmenn þessir
bjuggu á höfuðbólunum við rausn og stór-
mennsku og ríktu yfir heilu héruðunum.
Tekjur höfðu þeir af leigujörðum og kirkju-
eignum og efldust þeir þannig að auði og
áhrifum. Margir þessara höfðingja voru há-
menntaðir og höfðu hlotið kirkjulegar vígsl-
ur.
Boðskapurinn sem Þorlákur biskup kom
með úr utanferð sinni var á þá leið að leikir
höfðingjar skyldú ekki lengur hafa forræði
yfir einstökum kirkjum og jarðeignum
þeirra heldur biskupar einir. Einnig bauð
hann mönnum að sýna hlýðni við lög kirkj-
unnar í hjúskaparmálum og láta af öllum
frillulifnaði. En margir íslendingar hirtu lít-
ið um fyrirmæli erkibiskups og bjuggu
áfram með hórkonum sínum og neituðu að
láta kirkjueignir af hendi. Af þessu spruttu
hatrammar deilur, hin svokölluðu staðamál,
þar sem Þorlákur átti í útistöðum við marga
voldugustu höfðingja landsins. Margsinnis
var lífi biskupsins stofnað í hættu þegar
mótstöðumenn hans sátu fyrir honum en
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. JÚLÍ1998