Lesbók Morgunblaðsins - 01.08.1998, Qupperneq 7

LOFTSTEINAR Tinu Born eru hluti af sýningu hennar með Hannesi Lárussyni á miðhæð
safnsins.
GRETE Peschken nýtur aðstoðar fjölskyldunnar við að mála „stemmningu" sínar í Bjarta sal.
Á veggnum fyrir ofan hanga verk Huldu Hákon.
LEWIS CARROLL
LEITIN AÐ SNARKINUM
(KVÖL f ÁTTA KÖSTUM)
Annað kast: Kafteinninn talar, erindi 1-4.
Sínum kafteini gáfu þeir hátimbrað hrós -
allt hefði hann sem prýðir einn mann!
Og hans göfgi og viska um leið kæmu í ljós
ef litu menn framan í hann!
Stórt landabréf keypti hann, þar sást bara sjór,
það sýndi ekki af landi neinn vott:
Um mannskapinn bylgja af fögnuði fór
er þeir fundu hve kortið var gott.
„Hvað mun okkur varða um Merkators kvarða,
um hans miðbauga og belti ogþá grein?“
Æpti kafteinn um mar, en hans menn veittu svar:
„Slík merki eru siðvenjan ein!
Þvílík kort sýna öll bara eyjar og fjöll!“
(Mælti áhöfnin þakklátum róm).
„En vor kafteinn fékk oss þetta öndvegishnoss -
já algjört og fullkomið tóm!“
Þýðing eftir Þórarin Eldjóm
ekki með nokkru móti haldið áfram. Eftir dá-
litla stund leiddi hann mig ráðvilltur á svipinn í
burtu.“
Nútímalegasta verkið
Því hefur verið veitt athygli að í „Leitinni
að snarkinum" kemur fram raunsærri lýsing
á mönnum og málefnum en í bókunum frægu
um Lísu. Sagan í Ijóðinu er ekki sögð út frá
sjónarmiði barna heldur hinna fullorðnu. Per-
sónur eru dregnar skýrari línum og þær virð-
ast mynda einskonar þversnið af þjóðfélaginu
með lyftustrákinn og slátrarann á öðrum end-
anum en verðbréfasalann og bankastjórann á
hinum. Samtímamenn Carrolls sáu líka beinar
fyrirmyndir Ijóðsins í ýmsum atburðum sem
höfðu vakið mikla athygli í pressunni, til að
mynda rannsóknarferðir gufuskipanna Alert
og Discovery til Suðurskautsins 1875. Bresk-
ur almenningur sá víst ekki mikinn tilgang í
þessum ferðum því Suðurskautið er alhvít
auðn. Þannig er líka eyjan sem leiðangurinn í
ljóðinu lendir á: ekkert nema auðn. Og í allri
þessari auðn, sem kemur líka fram í sjókort-
inu góða, fær hið skýrt dregna borgaralega
samfélag, með stéttskiptum siðvenjum sínum
og kurteisisreglum, einhvem annarlegan blæ.
Ritskýrendur hafa einnig bent á að „Leitin
höfum umsjón með sýningunni sköpum henni
ramma en setjum engar línur innan þess
ramma," segir Hjálmar. „Hugmyndin var sú
að stefha saman þýskum og íslenskum hsta-
mönnum á sýningu þar sem ákveðin saga væri
höfð að leiðarljósi en án þess þó að grípa til
stjómarhátta sem beitt er í vaxandi mæli inn-
an listheimsins í dag þar sem sýningarstjórinn
trónir sem alvaldur yfir vinnu listamannanna
og hefur síðasta orðið í hstsköpun þeirra."
Hann bendir á að hið auða sjókort geti einnig
verið lýsing á stöðu listarinnar í dag, „öll
landamæri hafa horfíð, múrar hafa verið felld-
ir og í dag em engar ákveðnar stefnur, línur
eða hugsjónir við lýði í listheiminum,“ segir
Hjálmar. „Við emm í raun stödd á nokkurs
konar núllpunkti við upphaf nýrrar aldar.“
Listamennirnir sýna saman í pörum, einn
þýskur og annar íslenskur en auk þess sýnir
Magnús Pálsson myndbandsverkið Eye Talk
II í Svarta sal. í forsal sýna saman Antje
Dorn og Tumi Magnússon. „Hugmyndin um
leitina að Snarkinum gefur manni möguleika
á nánast hvers konar útfærslu sem er,“ segir
Tumi. Antje sýnir óvenjulega útfærslu á tjöld-
um, verk sem eru á mörkum skúlptúrs og
málverks, auk plastslangna sem hún hefur
sveigt eftir endilöngum veggnum og á slöng-
umar em ritaðir bókstafir sem lesast sem
ákveðin hljóð. Saman við verk hennar ganga
málverk/veggmyndir Tuma, litaklessur á víð
og dreif um veggi salarins sem þéttast á
tveimur stöðum í kringum málverk sem þar
hanga og em þakin klessum í ólíkum litbrigð-
um ýmissa efna.
Goethe-stofnunin
i Reykjavik
Hrafnkell Sigurðsson og Inge Mahn og
Ásta Ólafsdóttir og Wolfgang Muller sýna í
Gryfjunni. Annars vegar eru það stórar ljós-
myndir Hrafnkels, vetrarstemmningar frá ís-
landi, og gólfverk Inge Mahn og hins vegar
verkefni sem Ásta og Wolfgang hafa þegar
hleypt af stokkunum og endurvakið Goethe-
stofnunina í Reykjavík. Þarna í innra rými
Gryfjunnar hefur skrifstofan verið endurreist
með sófahomi og bókahillum, landakorti,
skrifborði, faxtæki og síma. „Fyrst Sam-
bandslýðveldið Þýskaland vill ekki lengur
reka Goethe-stofnun á íslandi hlýtur einka-
framtakið að koma til,“ segir Wolfgang. „Það
að snarkinum" sé nútímalegasta verk Lewis
Carrolls því þar sé lýst hinu fullkomna tómi
sem gapir við nútímamanninum, hvort sem
honum er það ljúft eða leitt. Leitin að snark-
inum verður þá að stökki út í óvissuna með til-
heyrandi lífsháska og kvölin i undirtitlinum að
exitstensíalískri angist. Bókmenntafræðing-
urinn Martin Gardner hefur túlkað „Leitina"
á þann veg og segir að bókstafurinn „B“ (to
be) drynji eins og pákuslag í gegnum angist-
ina í ljóðinu. í sama streng tekur kollegi hans
Richard Kelly í nýlegri bók um Carroll: „í öll-
um verkum Carrolls leynist óttinn við ringul-
reið og tóm; ógnina við þá ljúfu skynsemi sem
einkennir rökfræðileg og kristileg sjónarmið
hans. Eg lít á vit-leysuna (nonsense) í verkum
hans sem fágaða vöm gegn merkingarleysi
lífsins og óbærilegri tilhugsun um ekkert líf
eftir dauðann.“ Þjóðverjinn Oliver Sturm tek-
ur undir þessi sjónarmið í eftirmála að
splunkunýrri þýðingu sinni á ljóðinu en bætir
við að það sé fyrst og fremst tónlistin í Ijóð-
inu, já taktviss hrynjandin sem skapi ákveðna
röð og reglu í ginnungagapinu. - Og úr því nú
er minnst á þýðingu, þá er sjálfsagt að geta
þess að þýðing Þórarins Eldjáms á ræðu
kafteinsins, sem birtist hér á síðunni, er mun
nákvæmari en samt léttari og áreynslulausari
en þýska þýðingin.
Það verður að vera eiHhvað þar
sem ekkerl er
Snúum okkur aftur að sjókortinu sem
kafteinninn dregur upp til að róa leiðangurs-
mennina: „Hvað mun okkur varða um
Merkators kvarða / um hans miðbauga og
belti og þá grein ... Slík merki era siðvenjan
ein.“ Þarf nokkuð að taka fram að undanfarin
misseri hafa næstum allar stefnumarkandi
línur máðst út í vestrænum þjóðfélögum?
Manifest hafa molnað, landamæri gufað upp,
hugsjónir horfið og berlínarmúrar brotnað.
Það sem menn héldu að væri náttúruleg skip-
an heimsins og jafnvel manneðlisins hefur
einhvern veginn leyst upp. Það eru engar
klárar línur, stefnur og venjur sem vísa okkur
veginn inn í nýtt árþúsund. Og hvað mun okk-
ur þá varða um Merkators kvarða?
Fyrr á öldum, áður en línur og gráður voru
reiknaðar út og teiknaðar inn á kortin, þurftu
kortagerðarmenn að reiða sig á frásagnir sjó-
farenda og þá voru höfin full af ófreskjum,
skrímslum, marbendlum og hafmeyjum. Stór
hluti úthafanna var óþekktur, já eins konar
tóm sem ímyndunaraflið fyllti smám saman.
Kortagerðarmenn og fræðimenn í þá daga
er ekki hægt að beita mælistikunni um stærð
lands og fólksfjölda þegar menning á í hlut.
Menning má aldrei bara vera fjárhagslega
hagkvæm. Haldi þessi stefna áfram verður
engin Goethe-stofnun rekin nema í Kína.“ Um
300 dagblöð í Þýskalandi hafa þegar fengið
vitneskju um framtakið og viðbrögðin hafa
ekki látið á sér standa. Fólk hefur sett sig í
samband við hina endurreistu menningar-
stofnun og lýst yfir ánægju sinni, jafnvel boð-
ið fram bókagjafir og ýmsa aðstoð við rekst-
urinn. „Það er mjög gott að finna hversu mik-
ils stuðnings framtakið nýtur meðal fólks í
Þýskalandi," segir Wolfgang.
í SÚM-sal sýna þær Osk Vilhjálmsdóttir og .
Daniela von Waberer. Þar hefur Ósk m.a. sett
upp neyðarskýli en Daniela sýnir slidesmynd-
ir. „Mig langaði til að sýna íslenskum áhorf-
endum aðra hlið á Berlín en hinar hefðbundnu
túristaímyndir borgarinnar," segir Daniela.
„Um leið gætu þessar myndir af dyram og
hliðum, inngöngum og útgöngum virst ósköp
hversdagslegar, og verið frá hvaða stað sem
er, kannski finnst sumum þær jafnvel leiðin-
legar, hver veit?“ segir Daniela kímin á svip.
Hulda Hákon og Grete Peschken sýna í
Bjarta sal. Verk Huldu eru frá sýningu henn-
ar í Galleríi Sævars Karls fyrr á árinu, Por-
trett af nútímahetjunni, fótboltamönnum.
Grete leitast við að kalla fram þýska stemmn-
ingu með því að mála veggi sýningarsalarins í
sérkennilega brún-gulum lit sem lengi hefur
notið vinsælda sem innanhúsmáling í heima-
landi hennar. I salnum hangir loftljós með
skermi sem prýddur er ljósmyndum frá
„ósköp venjulegu og lítt þekktu þorpi í Aust-
ur-Þýskalandi,“ eins og Grete orðar það.
Á palli á miðhæð safnsins er að finna verk
Tinu Born og Hannesar Lárassonar. Á veggj-
unum era myndir af loftsteinum eftir Tinu
sem hún lýsir sem e.k. sjónrænum ramma um
verk Hannesar Lárussonar, lítið rými með
gluggum sem stendur á gólfinu. „Um leið og
loftsteinamir era ógn við þetta hýsi þá minna
þeir á íslenskt landslag, þetta endalausa ber-
angur þar sem ekkert er nema hraunið og
himinninn og þú færð það á tilfinninguna að
himnamir séu að hrynja," segir Tina. Hún
sýnir einnig myndbandsverk um veiðimann á
ferð í skógi og kynjavera sem verður á vegi
hans þar. „Kannski að þar sé kominn Snark-
urinn,“ veltir Tina fyrir sér.
hlutu líka að vera skáld. Tómið er nefnilega
óbærilegt mannlegri vitund; það verður að
vera eitthvað þar sem ekkert er. íslendingar
þekkja það vel af gömlum þjóðsögum um blóm-
legar útilegumannabyggðir í Ódáðahrauni sem
var ókannað og ókortlagt fram á þessa öld.
Nýjustu fregnir herma að landsvirkjunarmenn
hafi nú í sumar verið að mæla þessa auðn norð-
ur af Vatnajökli þvera og endilanga, í hvaða til-
gangi vita væntanlega allir. En það er önnur
saga, eða hvað? Áður fyrr bætti hver einasta
ferð á úthöfin nýju fyrirbæri á kortin en stað-
festi líka frásagnir af „þekktum" hlutum.
Þannig era til fjölmargar samhljóma sagnir af
Wakwak-eyjunni en á henni stóð eitt risavaxið
tré þar sem héngu mannslíkamar í stað laufs.
Þeir hrópuðu alltaf „wakwak“ um leið og þeir
féllu til jarðar á haustin.
Þýski listfræðingurinn Michael Glasmeier
hefur bent á „framfarir“ í kortagerð með til-
heyrandi reikningskúnstum hafi útrýmt frá-
sagnarlistinni úr fræðum kortagerðarmanna.
Fræðin urðu að andlausu reikningsdæmi og
frásagnarlistin einber skáldskapur. Hvort það
á einhverntíma eftir að breytast, skal ósagt
látið. Glasmeier sér reyndar vonameista í rit-
um franska rithöfundarins Georges Perec,
einkanlega í bókinni Esp'eces d|espaces. Þar
er prentað á fyrstu blaðsíðu sjókortið úr Leit-
inni að snarkinum og bókin hefst síðan með
þessum orðum „Efni þessarar bókar er í
rauninni ekki tómið sjálft, heldur miklu frem-
ur það sem er þar allt um kring eða inni (sjá
mynd). Til að byrja með er það reyndar ekld
mikið: eiginlega ekki neitt, ekkert áþreifan-
legt, í raun og vera aðeins óefnislegt: umfang,
ytri heimur, umhverfi, rýmið umleikis okkur".
Bók Perecs reynist vera eins konar handbók í
persónulegri kortagerð sem byrjar í svefn-
herberginu en tekur síðan fyrir húsið, götuna,
borgarhverfið, borgina, landið, heimsálfuna
og að lokum alheiminn. Grundvöllurinn í
kortagerð Perecs er rýmið umleikis sérhverja
manneskju. Einmitt þar er forsendan fyrir
samrana fræða og frásagnarlistar, segir
Glasmeier í ritgerð sem heitir því táknræna
nafni: „Tóm, reynsla og ljóðlist.“
Og er þá einhver boðskapur með þessu öllu
saman? Eg veit það ekki. Við skulum allavega
ekki láta Landsvirkjun eina um að kortleggja
auðnina. Virkjum líka ímyndunaraflið. Sjó-
kort Lewis CaiTolls býður upp á að hver og
einn gerist sinn eigin kortagerðarmaður. Og
„njótum þess morgunglöð" yrkir íslenskt
skáld „að villast rétta leið!“
HJÁLMAR SVEINSSON

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. ÁGÚST 1998 7