Lesbók Morgunblaðsins - 01.08.1998, Blaðsíða 11

RÚNAR
KRISTJÁNSSON
EITUR-
BYLGJAN
Brýst um haf frá breskri strönd,
breiðh' hættu um Norðurlönd,
eiturbylgjan ógnum kýld
alla leið frá Sellafield!
Grunnur lífs í lagarhyl
lamast við það glæfraspil.
Dælt er enn og dauðans vá
dreifíst vítt um kaldan sjá!
Friðland bráðum finnst ei neitt,
feigðarstefnu er ekki breytt.
Lífræn gæði glatast senn,
gengur seint að vekja menn!
Streymir því að ströndum lands,
steypir hag til dýpsta grands,
eiturbylgjan ógnum kýld
alla leið frá Sellafíeld!
Höfundurinn býr ó Skagaströnd.
HELGI SELJAN
SJALFS-
BJÖRG
40 ÁRA
Fagnað áratugum fjórum,
fagnað ávinningum stórum.
Ætíð fram af alúð sótt.
Frumherjanna fyrstu minnast
fengu reynt að sigrar vinnast,
ef af vilja góð er gnótt.
Margt vill enn á móti ganga,
margt þó renni tár um ganga,
markaðshyggjan myrk og köld.
Áfram stefnt íheiðið háa.
Haldið vörð um allt það smáa.
Hugsjónirnar hafí völd.
Hérna ríkir sól í sinni
sólskin er í hjarta inni.
Draumsýn veruleika vís.
Elliðavatn yndi færir
alla góða strengi hrærir.
Þessiperla ogparadís.
Árna heilla ykkar starfí,
áfram ríki viljinn djarfí.
Sú er einlæg óskin mín.
Yfír Sjálfsbjörg vættir vaki
verndi á hverju andartaki.
Hafíð alltaf sólarsýn.
Höfundurinn er fyrrverandi alþingismaður.
Ljóðið er ort í tilefni fertugsafmaelis Sjálfs-
bjargar og opnunar útivistarsvæðis við
Elliðavatn.
AÐ JARÐSYNGJA SESAR
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
„Bjartur fórnar fjölskyldu sinni fyrir málstaðinn rétt
eins og alræðissinnar heilu þjóðunum. Hann æsir sig
upp í að trúa að allt gangi fjölskyldunni í haginn þegar
• •I !• . r I • •
vesöldin er sem mest. Og í hreinsununum miðjum
sagði Stalín „lífið er betra, félagar, lífið er fjörugra/'
og hefur líklega trúað því."
■

HALLDÓR KILJAN Laxness. Portret eftir Sverri Haraldsson.
HALLDÓR Laxness speglaði
þjóð sína lífs og liðinn.
Stundum brá hann upp spé-
speglum og hét einn þeirra
„Garðar Hólm“. Og það var
eins og hann speglaði íslend-
inga látinn í eftirmælum sem
samin voru um hann. Alvöru
fólk skrifaði alvöru greinar um Laxness
sjálfan, tildurrófumar um sjálfar sig. Til
dæmis kom sviðs-spekingur nokkur því á
framfæri að hann væri lærður maður og pró-
fessor í meintri minningargrein um Laxness.
þá varð mér að orði „segðu mér hvað þú
skrifaðir um Kiljan og ég skal segja þér hver
þú ert“.
Laxness og Hannes Giss
Húllumhæið í kringum jarðarfór nóbels-
skáldsins var síst minna en forðum tíð í
Rómaborg þegar Júlíus Sesar fór í gröfina. I
leikriti Shakespeares um rómverska einvald-
inn er Markús Antóníus látinn segja yfir
moldum aðalpersónunnar „I come to bury
Caesar, not to praise him“. Með einkar snjöll-
um hætti gefur hann í skyn að hann sé ekki
eins hrifinn af Sesari og sumir þeirra sem
ráku upp skaðræðisvein við jarðarfórina. Sá
ágæti fræðaþulur Jakob F. Ásgeirsson fór
ekki eins fínlega í sakirnar í eftirmælum sín-
um um Laxness. Þar er honum lýst sem
gömlum Moskvudindli og varla nefnt að hann
hafi sett saman vænar bækur. Hannes Giss-
urarson heggur í sama knérunn en hefur sér
til afsökunar að hafa ekki þóst skrifa minn-
ingargrein. En heldur þykir mér lítilmann-
legt að vega svona að látnum manni. Þeir
Hannes og Jakob hefðu getað tekið flokks-
systur sína eina sér til fyrirmyndar. Sú var
gömul kona sem jafnan hafði hallmælt Stalín
en steinhætti því þegar hann hrökk upp af
því í hennar sveit talaði maður ekki illa um
látið fólk. Hannesi til varnar skal sagt að
nóbelsskáldið var enginn guð, hann má gagn-
rýna eins og aðra menn. Auk þess skrifar
frjálshyggjufrömuðurinn lipran stíl og hefur
góða yfirsýn yfir viðfangsefnið. Ég ræði hér
um fyrirlestur sem Hannes flutti á ensku á
ráðstefnu um Norðurlönd á dögum kalda
stríðsins og ber heitið „False Witness: The
Strange Case of Halldór Laxness". Til þess
er takandi hversu góða ensku Hannes skrifar
en hann var við nám í Oxford um nokkurt
skeið. Boðskapur hans er sá að Halldór hafi
verið hreinn stalínisti árum saman og þagað
yfir myrkraverkum kommúnista. í Skálda-
tíma hafi komið fram að hann vissi mæta vel
hvað var að gerast í Sovétríkjunum á fjórða
áratugnum en tók þann kostinn að þegja í
þeirri von að Eyjólfur myndi hressast. Lax-
ness getur ekld afsakað sig með því að
kommúnisminn hafi verið eina haldreipið i
baráttunni gegn nasismanum. í fyrsta lagi er
bita munur en ekki fjár á þessum tveimur
stefnum, í öðru lagi hefði hann frekar átt að
styðja vestræna lýðræðishugsjón eins og
margir góðir andnasistar gerðu. En hveijar
eru rætur meinsins að mati Hannesar? Hann
beitir kenningum Hayeks um menningarvita
á Laxness. Margur menntamaðurinn er öfga-
fullur skynsemishyggjumaður sem vill ólmur
sveigja allt samfélagið undir eitt allsherjar-
skipulag. Hann vill kerfa hið ókerfanlega rétt
eins og Drillo knattspymuna. Afleiðingin er
trú á alræði og annan djöfuldóm. Hannes
færir sannfærandi rök fyrir því að Halldór
hafi haft slíkai’ dillm’, ekki síst þegar hann
setti Alþýðubókin a saman.
Það er sem sagt heilmikið til í gagnrýni
Hannesar. En tilraunir hans til að gera Hall-
dóri upp annarlegar hvatir í uppgjörinu við
Sovétvaldið eru vægast sagt ósmekklegar.
Hann gefur í skyn að Halldór hafi uppgötvað
að sannleikurinn um stalínismann myndi
komast upp fyrr eða síðar og því væri best að
leysa frá skjóðunni. En Hannes gerir sér
ekki grein fyrir því að Laxness hafnaði ekki
Sovétríkjunum á einni nóttu. Hann fordæmdi
innrásina í Ungverjaland harkalega og tók að
gagnrýna austantjaldsríkin á vinsamlegan
hátt á árunum fyrir 1960. Hið endanlega upp-
gjör í Skáldatíma árið 1963 átti sér því all-
langan aðdraganda. Auk þess má ekki
gleyma því að Laxness var aldrei meðlimur í
flokkssamtökum sósíalista og lét þá ekki einu
sinni gefa bækur sínar út. Þessar staðreyndír
gætu bent til þess að hann hafi ekki verið
sovétkommúnismanum eins hollur og Hann-
es ætlar.
Fjölradda kliður
Hvað sem þvi líður verðum við að greina
milli manns og rita. Skáldverk geta haft eig-
indir sem ekki verða raktar til vilja höfundar.
Við getum talað um „ófyrirséðar afleiðingar
ritstarfa", textinn öðlast sjálfstætt líf, óháð
vilja höfundar. Fyiár rúmum þrjátíu árum
kom út ástarsaga á íslandi. Aðalpersónan var
bláfátæk, ung stúlka. Eitt augnablikið er hún
svo fátæk að hún á ekki einu sinni yfirhöfn,
andartaki síðar fer hún í snjáðu gömlu
kápuna sína. Þannig hefur sagan þann eigin-
leika að vera mótsagnakennd þótt höfundur
hafi tæpast ætlað að skrifa þess lags texta.
Franska stórskáldið Balzac var íhaldssamt
og konungshollt en skrifaði bækur sem draga
„óvart“ upp mjög dökka mynd af samfélag-
inu. Rússneski bókmenntafræðingurinn Mik-
ael Baktín sagði að margþættar, „fjölradda"
skáldsögur, væru opnai’ og andstjórnlyndar í
eðli sínu, hver sá sem vilji höfundai’ hafi ver-
ið. Sögupersónur í slíkum texta eru ekki mál-
pípur höfundar, heldur hafa öðlast sjálfstætt
líf rétt eins og trébrúðan Pinocchio. Þær tala
hver með sínu nefi og bækurnar eru fjöl-
radda, „opið samfélag“. Hinn skapandi
ringulreið þessai-a bóka er í ætt við kjöt-
kveðjuhátíðir miðalda þar sem leyft var að
hæðast að yfirvöldum. Öllu var snúið við og
fíflið kjörið kóngur, kóngur sem ullaði á vald-
ið. Skáldsögur Kiljans eru einmitt mjög kar-
nevalskar í eðli sínu, fjölradda og fullar af
fyndni kjötkveðjunnar. Þær eru sönn jörfa-
gleði andans! Stílbrögðin eru oft andstæð
stalínisma höfundar. Ritverk hans eru t.d.
full af útúi'snúningum og þversögnum en hin
beina, auðræða staðhæfing er mál alræðisins,
„gyðingar eru óféti“, „kúlakamir éru afæt-
ur“. Annað „andvaldslegt“ stílbragð HaUdórs
er sögulokaleysan (og lokleysan, absúrdítet-
ið!). Armann Jakobsson bendir á að sögulok-
in í bókum Laxness séu gjaman opin, í jieim
sé enga endanlega niðurstöðu að finna. Eg vil
benda á að ekkert getur verið síður stalinískt
en slík „sögulokaleysa“, alræðið krefst end-
anlegrar niðurstöðu. Við vitum ekki hvort
Olafur Kárason lifir sitt jöklapríl af og okkur
er hulið hvemig fara muni fyrir Bjarti og
Ástu Sóllilju. Heimsljós og Sjálfstætt fólk
gefa engin endanleg svör. Þannig er andsta-
línískur þáttur í Sjálfstæðu fólki þótt bókiji
kunni að hafa verið samin s amyrkj ubú sk aji
til dýrðar. Hversu alræðishneigður sem Lax-
ness kann að hafa verið þegar hann reit bók-
ina má lesa hana sem andóf gegn alræði.
Bjartur í Sumarhúsum er eins og uppreisnar-
gjarn alráðungur af Lenínsgerðinni. Hann er
fullkomlega einóður eins og Lenín, leggur allt
í sölurnar fyrir „málstaðinn", þann að eignast
eigin jarðai’skika. Engu líkara er en írska
nóbelsskáldið W.B. Yeats hafi haft Bjart í
huga er hann yrkir „hearts with one purpose
alone through summer and winter seem like
enchanted to a stone to trouble the living str-
eam“. Bjai’tur fómar fjölskyldu sinni fyrir
málstaðinn rétt eins og alræðissinnar heilu
þjóðunum. Hann æsir sig upp í að trúa að allt
gangi fjölskyldunni í haginn þegar vesöldin
er sem mest. Og í hreinsununum miðjum
sagði Stalín „lífið er betra, félagar, lífið er
fjöragra" og hefur líklega trúað því.
Lokaorð/Eftirmæli
Heimspekingurinn Ludwig Wittgenstein
sagði að húmor væri ekki hugarástand held-
ur heimssýn. Hafi skopskyni verið útrýmt í
Þýskalandi Hitlers þýðir það ekki að Þjóð-
verjar hafi hætt að gleðjast heldur að þeir
hafi séð lieiminn með öðram hætti en áður
sagði austurríski hugsuðurinn. Laxness hafði
of húmoríska sýn á heiminn til að vera alráð-
ungur í reynd. Hann var Æri-Tobbi aldarinn-
ar, réttborinn konungur jörfagleðinnar.
Mikinn öldung hefur Elli kelling að velli
lagt. En orð hans munu lifa því þau era geisl-
ar íslands, geislar andans.
Höfundurinn er heimspekikennari í Noregi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. ÁGÚST 1998 1 1