Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1998, Blaðsíða 5

reynslu, sem er nákvæmlegu eins og reynsla
allra annarra. Borgaralegar hversdagssálir cru
hér nógar.... Oss vantar tiibreytingu í hið svip-
lausa þjóðlíf vort og bókmenntir. Oss vantar
frumleik, hugrekki og hreinskilni.
í bók sinni, íslenzk myndlist, segir Bjöm
Th. Bjömsson listfræðingur um þetta tímabil:
Á áratugnum frá 1918 til 1928 var örvun til
lista af opinberri hálfu minni en á nokkru öðru
tímabili aldarinnar til þessa. ... Nærri stappaði
jafnvel, að forráðamenn þjóðarinnar sýndu
hinni uppvaxandi listamannakynslóð beina
óvild, og opinberlega var látið að því liggja
hvað eftir annað, að fjölgun listamanna værí
þjóðfélagslega varhugaverð.
Astandið virðist því á ýmsan hátt hafa verið
óhagstætt fyrir íslenska listþróun og nýjungar
í listum og menningarmálum átt erfitt upp-
dráttar á þeim tímapúnkti sem Bandalag ís-
lenskra listamanna hélt innreið sína í íslenskt
þjóðlíf.
Á þvi herrans ári 1928
Nú víkur sögunni til ársins 1928, sem er
merkisár í íslenskri menningarsögu. Þá var
Menningarsjóður Islands stofnaður og lista-
menn tóku höndum saman og stofnuðu Banda-
lagið.
- En Róm var ekki byggð á einum degi og
ekki voru allir listamenn jafnhrifnir af slíkum
samtökum. Ef til vill hefur sumum þótt vegið
að því rómantíska sjónarmiði að listamenn
ættu að vera frjálsir og óháðir en ekki njörvað-
ir í félagasamtök með ákveðin lög og reglur.
Fyrst og fremst var þó um tvenns konar
sjónarmið að ræða, gamli og nýi tíminn áttust
við; hugmyndir þeirra sem heima sátu, rót-
grónar í bændasamfélaginu, og svo hinar nýju
og uppreisnargjörnu menningarhugmyndir
sem komu að utan. En stundum er líka erfitt
að draga menn í menningarpólitíska flokka i
þessu sambandi, þvi auðvitað höfðu þeir líka
sínar persónulegu skoðanir á málinu eins og
Einar Jónsson myndhöggvari sem segir þetta í
bréfi til Guðmundar frá Miðdal í janúar 1928:
... þá veiztu aðjeg hef frá byrjun ekki viljað
ganga í þennan fjelagsskap. Það „lyktaði“ - að
mjer fannst eitthvað svipað og „sýningin“ og
hcnnar forkólfar forðum. (Hér á Einar senni-
lega við sýningu Listvinafélagsins 1927, sem
var mjög umdeild.) Þarna kom Jón Leifs og
vildi strax hremma mig, og sagði mér að Gunn-
ar Gunnarsson ætti að verða formaður, þetta
greip mig strax gróflega ónotalega upp á sama
hátt og svo margt annað hefur gripið mig illa
og sem oft hefur áður hefnt sín, efjeg ekki hef
hlýtt rödd þeirrí. ... Annars er mjer með öllu
ókunnugt til hvaða góðs fjelagsskapur þessi
er stofnaður.
Hér má bæta því við til skýringar, að viss
óvild var á milli svilanna Einars og Gunnars
Gunnarssonar vegna einhverrar fjölskyldumis-
klíðar, það er ef til vill ein ástæðan fyrír áhuga-
leysi Einars. En Einar skipti svo um skoðun
varðandi félagið, því hann var einn af stofnend-
um þess um haustið. Sumarið 1928 var Jón
Leifs í Baden-Baden. Hann var greinilega með
allan hugann við fyrirhugaða félagsstofnum og
í júlímánuði sendi hann Guðmundi bréf ásamt
uppkasti að félagslögum og tillögum um félags-
menn.
Jón bað Guðmund að athuga plöggin í kyrr-
þey og hafa „hljótt um málið fyrst um sinn,
svo að ekki byrji neinn undirróður á móti áð-
ur en til framkvæmda kemur“. Sagðist svo ef
til vill koma heim í snögga ferð og vonandi með
umboð frá þeim er væru erlendis, „... og vona
ég að þá verði hægt að stofna félagið.Selb-
hilfe“ (sjálfhjálp) er eina ráðið, sem skilið hefur
verið eftir handa okkur listamönnunum, en
hlutverk félagsins er svo margt og margvís-
legt, að það verður ekki talið í bréfi.“
Þegar Jón fór heim síðsumars lagði hann
lykkju á leið sína, sem sjá má á þessum orðum
Gunnars Gunnarssonai- skálds, er hann skrif-
aði löngu seinna í eftirmælum um Jón Leifs:
Það gæti verið upp á dag fyrir 40 árum síðan
fundum okkar bar saman í fyrsta sinni: Sumar-
ið 1928 gerði hann sér ferð frá Beríín til Norð-
ur-Sjálands gagngert þeirra erinda, að fela
mér formennskuna í hinu hugmyndaða banda-
lagi síriu. Færðist ég undan á þeim forsendum,
að heimilisfang slíkra samtaka og þá um leið
formanns þeirra yrði að vera á Islandi heima.
En Jón Leifs var löngum maður fylginn sér:
hann mundi ekki gangast fyrir stofnun banda-
lagsins öðrum kosti, lét hann mig vita. Þegar
hann kvaddi hafði honum tekizt að telja manni
sér tíu árum eldri hughvarf: heimilisfang
bandalagsins skyldi verða Reykjavík, enda
þótt af þriggja manna stjórn formaðurinn sæti
úti í Danmörku, ritarínn í Þýzkalandi, - eini
heimamaður stjórnarinnar var fjallagarpurinn
Guðmundur frá Miðdal...
Jón Leifs kom til íslands með Brúarfossi í
ágústlok, svo hann hefur sennilega verið á
var á seyði? Hvað voru þeir að bralla þessir
listamenn sem svo kölluðu sig? Jú, í vasa eins
þeirra; reyndar þess sem mest virtist liggja á
og mætti fyrstur, voru merkisplögg, umboð er-
lendis frá sem boðuðu eitthvað nýtt...
Það var sem sé á haustdögum árið 1928, að
listamenn héldu stofnfund Bandalags íslenskra
listamanna. Jón Leifs, aðalhvatamaðurinn að
stofnuninni, hafði upp á vasann umboð frá
listamönnum erlendis, en þeir voru um helm-
ingui' stofnfélaga. Jón Leifs sagði að þessum
listamönnum þætti „óviðeigandi að í landi list-
anna væri ekki til neitt stjettarfélag lista-
manna“, gefum Jóni orðið áfram:
Þeim [listamönnunum] fannst ófært að þessi
stjett, sem í flestum mentalöndum er meira
metin en nokkur önnur stjett, skyldi á Islandi
vera minna metin en nokkur önnur, - skyldi í
rauninni ekki vera til, því að fram að þessu
hafa íslenskh■ listamenn staðið utan síns þjóð-
fjelags, - síðan þeir hættu forðum að halda
uppi heiðrí þjóðarinnar við hirðir norrænna
konunga. Nú var frekast litið á þá sem ölmusu-
menn eða fífl, sem ættu eiginlega engan rjett á
sjer í borgaralegu þjóðfélagi. Það átti að vera
fyrsta hlutverk Bandalagsins að breyta
þessu...
(Mbl. 1. sept. 1936.)
HÓTEL Hekla við Lækjartorg á þriðja áratugnum. Stofnfundur Bandalags íslenskra lista-
manna fór fram þar 6. september 1928.
BÆJARBRAGURINN í Reykjavík fyrir 70 ár-
um var æði ólíkur því sem nú er orðið. Mynd-
in er úr Austurstræti og er tekin nokkrum
árum eftir stofnfund BÍL.
s7C?NE?»"tin oc iu-jSTcrrr::r-u?..
1. Annlc Lcifs
2. Asgriaur Jónsson
ð. Asaundur Svcinccon
4. B^crs^in Cu&rundccen
5. EryndólTur fcrónrscn
6. Eoviö StcfÁr.cson
7. D6ra SisurÖGBon
6. Lccert Laodcl
g. Söjert StcfinsEcn
10. • Binar ScnedilctBGon
11. Einar H. Kvaran
12. Einar Jónsson
13..Snil Thoroddscn
14 Énil Talters
12. Finnur JónsBcn
16. FrlöriSc Asnundsson BrcJtKiui
17. Cufcnunuur Einarsccn
16. Cu&nundur Friöíénsscn
19. Guór.. Gislason Hngalín
20. Guón. Kantan
21. Gunnsr Gunncrsscn
22. Gunnlaugur Blcndal
23. Halldór Kilían Laxr.ess
24. Haraldur Sigurósccn
'25. Indriöi SinsrsBon
26. Jakob Thcrarensscn
27. Jchánn Jónsson
2S*. Jóhanhes Kíarval
29. Jón Jóncson
30. -Jón Leirs
31. Jón Stcíánjison
32. Jón Sveinsscn
3o. Jón Poricirsscn
34. Júliana Svcinadóttir
35. Kristin J cndsdóttir
Cö. Kristía SlEÍásdóttir
37. KriEtíia Albertson
át. Hri-----n GuótiundEEOn
3£. M-c Sarmndss m
40. fíU lEÖlfEEOn
41. Fjctur JónsEon
42. Rikaröur JónBSon
43. SIeTús Zinarsson
44. EtcTán tri Hvitedal
43. Fórbcrsur Fórðarson
46. Fómrinn Jónsson.
S T J 0 H N
jcosia i Etofnfundi >. 6. sept. liZL:
Gunnsr GunnarSsón foranöur,
Jón Leifs riiari.
GuOcúndnr Linarsson EirIdXcri
Varanenn 6t;ór-ia—irmer;
Gu&nundur Bagalin.
PáU IsólfEEÖn,
Finnur Jónsson.
Lcgmaóur:
Stefin Jóh- Stefínsson.
F i árgEr.luaaftur:
4J-
PLAGG sem til er með nöfnum stofnenda. Ekki er þó vitað hverjir þessara listamanna sátu
stofnfundinn í eigin persónu - og hverjir voru aðeins nöfn á skrá hjá Jóni Leifs.
heimleið frá Þýskalandi þegar hann kom við
hjá Gunnari í byrjun ágúst. Hið opinbera er-
indi hans heim var að hljóðrita þjóðlög, enda
kom hann heim með styrk frá þýsku vísinda-
akademíunni og Menntamálaráði íslands. En
hann hafði einnig með í farteskinu umboð frá
íslenskum listamönnum er dvöldust erlendis,
um að stofna samtök listamanna.
Fyrir 70 árum
Hví blakta flökk við húna? / Hví skríðist
gjörvöl borg? / Fólkið hið fagurbúna / flykkist
um stræti og torg / - eitthvað á þessa leið orti
Jón Helgason eitt sinn - og mætti ég ráða sög-
unni núna, þá hefði ég látið þessar ljóðlínur
eiga við 6. september 1928 - en svo var nú víst
ekki, því miður.
En það hefur þó áreiðanlega vakið forvitni
margra höfuðstaðarbúa, þennan septemberdag
1928, þegar nokki-ir jakkaklæddir menn, flestir
með hatta, lögðu leið sína hver eftir annan yfir
Lækjartorg og hurfu inn í Hótel Heklu sem
stóð Hafnarstrætismegin við torgið. Þeir höfðu
brett upp kragana þvi það voru skúraleiðingar
þennan haustdag þótt hlýtt væri í veðri. Hvað
Stjórn Bandalagsins hafði, lögum sam-
kvæmt, þann hátt á að senda félagsmönnum
lög og aðrar samþykktir til undirskriftar. Svar-
bréf bárust víðsvegar að. Það er fróðlegt að líta
á nokkur þeirra, frá fyrstu mánuðum þessa ný-
stofnaða félagsskapar. Bréfin eru öll skrifuð til
ritarans, Guðmundar frá Miðdal.
Eggert Stefánsson og Ásmundur Sveinsson
voru báðir í París á þessum tíma og frá báðum
bárust bréf í október. Eggert: „Kæri herra!
Jeg sendi hér með 10 kr. og lög félagsins und-
irskrifuð af mér, ... með óskum um gæfu fyrir
félagið.“
Ásmundur: „Kæri vinur! Eg sendi þér hér
með félagslögin en íslenska peninga hef ég
ekki hér þar af leiðandi sendi ég þetta bréf
fyrst til Helga Hjörvar og bið hann að koma
því til þín ásamt 10 krónum. Mér líst vel á
þessa félagsstofnun."
Pjetur A. Jónsson skrifaði frá Bremen í
nóvember og þakkaði kærlega fyrir eintökin
af lögum „Bandalags íslenskra listamanna",
hann sagðist senda annað eintakið undirskrif-
að, sömuleiðis 10 mörk, sem hann bað Guð-
mund Einarsson að skipta í Reykjavík, ekki
væri hægt að fá íslenskar krónur í Þýska-
landi.
Og frá New York kom bréf í sama mánuði
frá Emil Walters, sem þakkaði fyrir þann heið-
ur að fá að vera einn af stofnendum Bandalags
íslenskra listamanna. „Eg get fullvissað yður
um það að eg ber mikinn áhuga fyrir Islandi og
íslenskri list og mun jafnan vera fús að hjálpa
eftir megni.“
Þannig voru flestir sem erlendis voru ánægð-
ir með þennan félagsskap, þótt sumir sem skrif-
uðu seinna ættu í basli með að borga félags-
gjöldin. Má nefna Jóhann Jónsson í Potsdam við
Berlín, sem svaraði ekki fyrr en í janúar:
... Orsökin fyrír þessum altof langa drætti á
endursendingu lagaeintaksins með undirskrifí
minn er fátækt ein - og bið ég afsökunar á
þeirri ósæmilegu staðreynd! Eg var að veigra
mér við - eins og vonandi er skiljanlegt - að
senda undirskrift mína „blánkur“. En þó verð-
ur nú sá endirínn á að verða, enda er mér það
langtum geðfelldara en hitt: að verða „strikað-
ur út“ affélagaskrá þessa þarfasta félagsskap-
ar, sem hingað til mun hafa veríð stofnað til i
íslensku menningarskym, sem ég ekki einasta
tel mér stórsæmd að fá talist til, heldur sjálf-
sagða og ljúfa skyldu.“
Sá andi sem sveif yfir vötnunum við fasta-
borðið á Weinstube Lutter & Vegner var orð-
inn að veruleika, Bandalag íslenskra lista-
manna, hafði hafið göngu sína. Stjórnar-
starf þess og starfsemi öll var þung í vöfum til
að byrja með. Aðalstjórnin, þrír menn hver úr
sinni höfuðgrein listanna - skáldlist - tónlist -
myndlist, sátu í þremur löndum. Gunnar Gunn-
arsson formaðurinn í Danmörku, Jón Leifs rit-
arinn í Þýskalandi og Guðmundur Einars-
son gjaldkerinn í Reykjavík. Þrátt fyr-
ir ýmsa byrjunarörðugleika gáfust menn aldrei
upp, því eins og Gunnar Gunnarsson sagði i
■ einu bréfa sinna - „sigla má þó á gefi“. Þá juku
andstæð sjónarmið félagsmanna einnig á erfið-
leikana. Má nefna sem dæmi að inntökuskil-
yrði í félagsskapinn voru til að byrja með varla
„hönnuð“ fyrir íslenkst þjóðfélag og þegar leit-
að var álits stofnenda vegna hugsanlegra nýrra
félagsmanna mátti heyra ýmsar mishljóma
raddir. Úr bréfi Guðmundar Friðjónsson-
ar frá Sandi í janúar 1930:
Eigi er mér kunnug list eða snild sumra,
sem þér hafíð á spöðunum í félagið ... Annars
er vandi að draga skáld í dilka og slíkt hið
sama, aðra menn, sem eru mitt á milli hús-
gangs og bjargálna í listaefnum. Þorbergur og
Kiljan eru að mínu viti þess háttar menn og
þeirra bjargálnir helst í því fólgnar að þeir fara
stundum vel með íslensku. En Hallbjörn er þó
fremri þeim að því leyti... En bæta skal eg þvi
við, að mér er meinilla við „ismana", sem sr.
Friðrik í Vesturheimi kallar „djönklist“, á
heppilegan hátt. Þess háttar rassakastamenn
hefði eg viljað hafa utan félags.
Þau samtök, sem má rekja til fundanna i
Berlín 1925 og voru stofnuð í Reykjavík 1928,
undir nafninu Bandalag íslenskra listamanna,
áttu því í töluverðum örðugleikum framan al
með að sameina og sætta þessi rótgrónu þjóð-
legu viðhorf annars vegar og nýja alþjóðlega
menningarstrauma sem knúðu dyra á íslenskt
samfélag.
Rauður dregill og lúðrablástur voru ekki til
staðar við stofnun þessara ágætu samtaka,
fremur eins og varla hafi mátt fréttast um
hana út fyrir raðir stofnfélaga. Fróðlegt að
velta því fyrir sér hvers vegna listamennirnir
sjálfir voru margir jafn tregir til, jafnvel staðir
í spori eins og heimildir sýna. - Mín skoðun er
sú að margt komi til: Listamenn voru löngum
litnir hornauga sem stétt, nánast litið á þá sem
stéttleysingja, þeir áttu óvissan og óskil-
greindan stað í þjóðfélaginu sem var í mótun.
Þeir voru óvanir að láta til sín taka eða krefj-
ast nokkurs - hikandi, jafnvel hræddir, vildu
ekki styggja stjórnvöld og þjóðina og vera
álitnir eins konar skæruliðahópur. Á þessum
sjónarmiðum sést stundum örla hjá Guðmundi
frá Miðdal og Gunnari Gunnarssyni þótt þeir
yrðu samt í forsvari samtakanna. (...“tók eg
nauðugur að mér formannsstöðuna" segir
Gunnar í einu bréfa sinna). Þegar Jón Leifs
minnir æ á það í bréfum sínum að nú þurfi „að
róa í þingmönnum", segir Guðmundur frá
Miðdal að slíkt sé „dónaleg atvinna" og ósam-
boðin þeim sem beint hugsa." Gunnar segir í
sínum bréfum ekki vilja gera annað en það
sem „stjórn og þjóð lítur hýru auga“. Og þá
má ekki gleyma því að Guðmundur vai' sá eini
þeirra sem var hér heima og á honum brann
eldurinn. Um deyfðina og hægaganginn heima
fyrir segir hann að sér sé „áhugalaust fólk
minna virði en skíðastafir hvað þá skíðaferð-
ir!“ Þegar loks birtist eitthvað á prenti um
stofnun Bandalagsins í janúar 1929 var það út
í Þýskalandi - og fékk Jón Leifs skammir fyrir
hjá löndum sínum!
Sú aldalanga menningarþróun sem hafði átt
sér stað erlendis: Listamenn losnuðu úr viðjum
bændasamfélagsins, þeir bundust samtökum
SJÁ NÆSTU SÍÐU
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. SEPTEMBER 1998 5