Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1998, Blaðsíða 8

ÍBÚAR álfunnar vöruðust ekki óvini sína; bæði inkar og aztekar gátu sýnt mikla grimmd, en þeir áttuðu sig ekki á grimmlyndi
Spánverjanna, slægvisku þeirra og ágirnd.
Málverk eftir Diego Rivera.
ÞEIR KOMU MEÐ
ELDI OG SVERÐI
UM LANDVINNINGA SPÁNVERJA I
/
ILJÓÐABÓK sinn Cantx)
general (Allsherjarsöng-
ur) rekur Pablo Neruda
sögu Rómönsku Amer-
íku frá upphafi. Hann
greinir frá því hvemig
landvinningar Spánverja
sneru við frumbyggjum
álfunnar á þeim dögum þegar
ríki inka og azteka stóð með
mestum blóma og íbúarnir
uggðu ekki að sér eða þeirri
hættu sem fylgdi fámennum
hópi torkennilegra manna er
komu aðvífandi að landi þeirra
á skipum sínum. Þegar þessum
gerólíku kynþáttum laust sam-
an og menning indjánanna
hrundi eins og spilaborg. Eftir
að þeir komust undir yfirráð
hvítra manna hefur niðurlæg-
ingin fylgt þessum stolta kyn-
þætti, einsemdin verið fylgi-
kona hans og söknuður eftir
löngu horfnum dýrðardögum.
Pablo Neruda rekur í ljóðum
sínum sögu sem er andstæð
þeirri sem stendur í skólabók-
um og er ef til vill lygi frá rót-
um, eða að minnsta kosti ekki
nema hálfur sannleikurinn. I
viðleitni sinni að finna uppruna
álfunnar og menningar hennar
hefur hann ferð sína áður en
Kristófer Kólumbus kemur til
sögunnar og raunar áður en
maðurinn sjálfur birtist. I
fyrsta hluta bókarinnar, sem
heitir Ljósker á jörðu, yrkir
hann um gróðurinn, dýrin, ám-
ar og steinana, og minnir á að
náttúran var til löngu áður en maðurinn kom
til að þekja hana lygum sínum og gervum.
Hann snýr aftur til frumstæðrar náttúru
mannsins og finnur þar frumkrafta þess kyn-
þáttar sem síðar meir fæddist til þessarar
jarðar.
Ljósker á jörðu er sköpunarsaga Neruda
og segir frá því þegar kviknaði á fyrsta jarð-
arljósinu, þegar fyrsta titrandi augnlokið
lyftist. Hann leitar til móður náttúru til að
rekja aftur sporin til þeirrar sögu sem
spænsku landvinningamennirnir gerðu að
engu. Hann snýr aftur til landa sem enginn
hefur nefnt eða talið, í því skyni að skyggnast
á bak við misvísandi og handahófskenndar
nafngiftir Spánverjanna og sagnaritara
þeirra til að geta nefnt þau á nýjan leik án íhlutunar hinna
langtaðkomandi og framandi manna. Og hann kemst á slóðir
upprunalegrar paradísar þar sem maður og náttúra eru eitt.
Arákinn í Suður-Chile verður vart greindur frá skógartrjánum;
gjörvöll náttúran styður manninn og menntar hann, í henni er
að finna öflug meðul, hulin þeim sem ekki lifa samkvæmt henni.
Neruda segir frá því hruni sem verður þegar landvinningamað-
urinn nauðgar brúðarblómi ættbálksins og ræðst á jörðina. Og
samt, þegar hann lýsir borgarrústunum í Macchu Picchu, spyr
hann sig upp úr miðjum hamingjudraumi mannsins hvort sag-
an hafi ekki þá þegar verið farin að skerða frelsi manns og
náttúru á undan Spánverjum. Hvort Macchu Picchu með sínum
nákvæmlega tilhöggnu, homréttu steinum hafi ekki líka verið
reist með tilkostnaði mannlegrar fórnar. Og hann biður löngu
dána forfeður sína að stíga fram og tala gegnum sig og fylla
bikar nýs lífs með gömlum sársauka sínum.
Inkarnir i Perú
„Af öllum horfnum menningarsamfélögum heimsins talar
inkaríkið ef til vill skýrast tii okkar í dag,“ segir breski fræði-
maðurinn C.A.Burland. „Þeir gerðu marga hluti vel og stýrðu
ríki sínu af festu og eftir kjörorðinu: „Til sérhvers manns sam-
kvæmt þörfum hans, frá hverjum manni samkvæmt getu
hans“. Þeir byggðu ágæta vegi í þessu erfiða landi og samgöng-
ur voru prýðilegar þrátt fyrir að þeir þekktu ekki hjólið og
kunnu ekki að skrifa; þeir voru frábærir landbúnaðarmenn og
skipulögðu út í æsar efnahagslíf sitt, og samt hrundi veldi
þeirra sökum óeiningar við innrás Spánverja." En ekki einung-
is af þeim sökum, heldur vegna þess hversu ólíkir þessir kyn-
þættir voru og menning þeirra; hversu margt skildi þá að. Ibú-
ar álfunnar vöruðust ekki óvini sína; bæði inkar og aztekar
gátu sýnt mikla grimmd, en þeir áttuðu sig ekki á grimmlyndi
Spánverjanna, slægvisku þeirra og ágimd.
Það finnst engin fullnægjandi skilgreining á stjórnarfari
inkanna. Þama var fullkomið einræði eins manns sem hafði
með höndum konungsvald; þama var ríkisrekið velferðarþjóð-
félag og þarna bar sérhver einstaklingur ábyrgð gagnvart rík-
inu og fékk umbun frá því. Það bar í sér eitthvað af öllum þeim
stjómkerfum sem við þekkjum núna og var í raun einstakt á
sínum tíma og jafnvel í allri veraldarsögunni.
En það hefur verið lítið svigrúm fyrir einstaklingsþarfir í svo
skipulögðu ríki og engin leið að komast hjá vinnu. Ætlast var til
vinnusemi þegnanna umfram allt og hlýðni við lög og reglur
samfélagsins. Skortur Perúbúa á framkvæði var eitt af því sem
stuðlaði að sigri Spánverja; þegar inkinn, sonur sólarinnar, var
fallinn í hendur óvinunum var enginn til að stjórna og herinn
tvístraðist í ráðleysi og ótta.
Sóldýrkunin tók á sig ýmsar myndir í álfunni. Hjá aztekum
krafðist guðinn mannfórna, en ekki hjá inkum. Þeir blótuðu
EFTIR BERGLINDI GUNNARSDÓTTUR
MENNIRNIR
EFTIR PABLO NERUDA
Lengst í nafnlnusum útjaðri Ameríku
leynist Arákinn meðal streymandi vatna
umlukinn kulda allrar jarðar.
Sjáið suðrið stóra og einmanalega.
Enginn reykur finnst í hæðum fjallanna
aðeins bjartar snjóbreiðurnar
og napur vindurinn sem auðnin hefur afneitað.
Ekki hlusta í grósku skógarins
eftir söngvum leirkerasmiðjunnar.
Allt er hjúpað þögn vinda og vatns.
En út um laufþykknið horfír stríðsmaðurinn
og frá lerkitrjánum berst óp.
Tígursaugu blika
í snæviþöktum hæðum.
Sjáðu hversu hljóðlega spjótin doka
heyrirðu hvernig þýtur íloftinu
sem örvarnar kljúfa.
Sjáðu brjóst hans og fætur
og hárið svarta sem glansar
í skini mánans.
Sjáðu reginauðn stríðsmannanna.
Hér er enginn. Söngfuglinn kliðar
eins og vatnsbuna á stjörnubjartri nótt.
Kondórinn þenur sitt svarta vænghaf.
Hér er enginn. Heyrirðu? Fótatak púmunnar
berst um loftið og laufíð.
Hér er enginn. Hlustaðu. Hlustaðu á trén
hlustaðu á trén íArákaníu.
Hér er enginn. Sjáðu steinana.
Sjáðu steinana í Arákaníu.
Hér er enginn. Aðeins trén
Aðeins steinarnir, Aráki.
Berglind Gunnarsdóttir þýddi: Það er brot úr Ijóðinu sem hér birtist.
ekki mönnum nema í ýtrastu
neyð. (Þjóðflokkurinn Chimu á
vesturströnd inkaríkisins leit
aftur á móti á sóhna sem
grimman guð og dýrkaði mán-
ann sem mildaði miskunnar-
laust sólarljósið.) En yfir höf-
uðguðum inkanna, sólguðnum
og systur hans, tunglgyðjunni,
var samt æðra afl, hinn heilagi
skapari alheims, Viracocha. Öll
fyrirbæri himins höfðu til að
bera mátt, svo sem regnbog-
inn og þraman. Perúbúar
lögðu stund á stjamfræði og til
voru kynstrin öll af goðsögum
um stjörnumar. Mynd
sólguðsins Inti er sýnd á hUð-
inu á Tiahuanaco. Upp af höf-
uðbúnaði hans rísa logagylltir
snákar eins og eldingar með
höfuð af púmu eða kondór-
fugli, og hann heldur á elding-
arsnákum. A kinnum hans era
tár, en sú var trú Perúmanna
að gullið væri tár sólarinnar og
því að sjálfsögðu helgað guðn-
um. Brons var aðallega notað í
verkfæri, með notkun þess
sýndu Perúbúar tæknikunn-
áttu sem stóð öðrum þjóðum
álfunnar framar. Ennfremur
var meðal þeirra talsverð silf-
ursmíði og steinsmiðir voru
þeir mestir allra í samanlagðri
veraldarsögunni. Vegna þess
að allt gull tilheyrði sólguðnum
einum þekktu íbúar inkaríkis-
ins ekki ágirnd og einkaeign-
arréttur fyrirfannst þar ekki.
Margir gullgripanna sem ink-
ar smíðuðu vora frábærir að
gerð og fegurð, svo sem
skjöldurinn sem sýndi sól og mána meðal
stjarnanna og sköpunarsöguna. Hálfri
annarri öld eftir að Spánverjar höfðu brætt
allt gullið og mótað ur því stengur svo auð-
veldara væri að flytja það milli landa minnt-
ust indjánar enn þessa undragripar og
sagnaritarar lýstu honum í bókum.
Töframenn gegndu svipuðu hlutverki og
kollegar þeirra í Evrópu á sama tíma. Þeir
sáu um minniháttar vandamál, en allar æðri
og vandasamari framkvæmdir vora í höndum
prestanna. Bölvun þein-a gat drepið fólk,
blessun þeirra bætt hverja kröm. Prestar
sáu einnig um tímatalið. Auk þeirra störfuðu
læknar sem voru ýmist karlar eða konur.
Lækningarmáttur þeirra var náðargáfa frá
guðunum og krafturinn kom bæði frá himni og jörðu. Jörðin lét
í té jurtir sínar, en sólin ljós sitt og lærdóm. Lækningin fór
fram með trúarlegu ritúali, sunginn var seiður yfir sjúklingnum
og framdir töfrar.
Þannig greip trúin inn í allt líf manna á þann hátt sem erfitt
er fyrir nútímamenn að skilja. Allt í lífi manna rann saman í
eina órofa heild þar sem öllu var vel fyrir séð; menn óttuðust
ekki dauðann og sættu sig við lífið. Slík heildarsýn alls hlýtur á
vissan hátt að hafa stuðlað að ánægju meðal fólksins, jafnvel
hamingju, segir Burland. Framleiðni var feiknarmikil því
einnig vinnan bar í sér guðlegan tilgang, en var ekki eintómur
þrældómur án annars markmiðs en að viðhalda sjálfum sér og
sínum. Allt sem var ríkinu og þegnum þess til góða bar í sér
guðlegan kjama og maðurinn var að sínu leyti hluti hins guð-
lega. Þessi lífsskilningur er fjarlægur nútímamönnum með allri
sinni efa- og vísindahyggju; ef til vill eru listir eini vettvangur-
inn þar sem mönnum gefst kostur á að nálgast hið trúarlega af
viðlíka dýpt. Ef hópur manna nú myndi haga daglegu lífi sínu á
jafn innfjálgan hátt og inkarnir gerðu væri hann eflaust kallað-
ur ofstækismenn eða jafnvel brjálæðingar. En guðir Per-
úmanna stóðust þó ekki fyrir hermönnum Spánverja; þar
mætti bronsöldin jámöldinni í ójöfnum hildarleik.
„Suðrið var gullið undur,“ segir í Canto general, og víst
horfðu Spánverjarnir soltnum augum á dýrðarljóma gullsins.
Þegar þeir rændu gullinu vanhelguðu þeir hinn mikla guð sólar
og lífs. Og þegar þeir sigraðu son sólarinnar, Atahualpa
Yupanqui, bundu þeir enda á veldi inkanna í Perú. Þótt Atahu-
alpa hafi sjálfur verið grimmlyndur verða með dauða hans
táknræn skil í sögu Rómönsku Ameríku. Glæst saga inkaríkis-
ins var á enda rannin, það sem síðar varð táknaði fyrir þegna
þess og niðja hörmulega niðurlægingu og upplausn. Sigurfór
Spánverja varð svo afdrifarík að hún gerbreytti sögu álfunnar;
með dýpri skilningi mætti segja að þar með glötuðu íbúar
hennar uppranaleika sínum eða „sakleysi", og við tók nýtt til-
veruskeið, ný saga.
Spánverjar voru vægðarlausir við síðasta inkann í Perá.
Hann var hafður um hríð I haldi, en svo þótti Spánverjum hann
ógna öryggi sínu og standa í vegi fyrir frekari framkvæmdum í
landinu. Um síðir bjuggu þeir til málamyndakærar á hendur
honum og dæmdu hann til dauða, en fyrir aftökuna tók hann
kristna trú, enda lofuðu þeir honum að þá yrði dauðdaginn
kvalaminni. Sagnaritarar eru mjög harðorðir í garð Spánverja
um þennan skammarlega verknað og telja að með honum hafi
þeir ritað blóðugustu blöðin í allri landvinningasögunni. „Nótt-
in féll yfír Perá eins og svartur logi,“ segir Pablo Neruda í
Canto general.
Höfundur er rithöfundur og bókavörður.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. SEPTEMBER 1998