Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Side 13

KRISTJÁN ÁRNASON
FRAMVINDA
Þú varst höndin sem skapaði heiminn,
ég var hringur á þér.
Þú varst drúpandi ávöxtur Edens,
ég var óþroskað ber.
Pú varst bústaður unaðs og ásta
ég var eldstó í þér.
Þú varst sigurtákn, sorfíð í steininn,
ég var sigraður her.
Þú varst elding sem eikina brenndi,
ég var akarn í skóg.
Þú varst norðurljós nákalt á himni,
ég var neistinn sem dó.
Þú varst stormur á heimskautahjarni,
ég var haustkvöldsins blær.
Þú varst ljóminn af framtíðar logum.
Eg var ljósið í gær.
Þú varst sólin sem ísunum eyddi,
ég var ísinn sem þarf.
Þú varst loginn sem reykmekki reisti.
Eg var regnið sem hvarf.
Þú varst farleið til fegurri heima,
ég var feðranna trú.
Þú ert glerbrot úr háreistum himni.
En hvað erégnú?
TRÖLLASKARÐ
Töfrandi er við Tröllaskarð
á tunglskinsnóttu að stansa.
Auðnin breytist í aldingarð,
álfaki-opparnir dansa.
En mörgum af þvímeint þó varð,
mælgi þeirra að ansa.
Dynur í eyrum álfareið,
ýmsum töfrum þeir beita.
Huldumeyjarnar syngja seið,
sæludögum þér heita.
A endanum verður engin leið,
indælu floti að neita.
HINSTA SUMAR
Þó að karlinn læðist að með Ijáinn,
ég læt það ekki draga úr mér þrótt.
Því ég veit að þegar einn er dáinn,
þá hafa fæðst í heiminn börn í nótt.
Og lífsins eik, hún lætur akarn falla,
á litla blettinn - þarna sem ég stóð.
Og þó að sporin þurrkist út að kalla,
þraukar kannski eitthvert vængjað Ijóð.
Hvað viltu gera við þitt hinsta sumar?
Eg vildi yrkja, og syngja -, gæti ég það.
Ég vildi eiga ræðuraust sem þrumar,
og rafurpenna, að skrifa á þetta blað!
Eg vildi ferðast, fíjúga um rúm og tíma,
fara slóðir aldrei gengnar fyrr.
Alla „kaos“ rétta af og ríma.
Ráða því, hvort sólin stæði kyrr.
Ég vildi leggja að beru brjósti mínu
þau börn er engan kærleik fá að sjá.
Ég vildi eyða bræðra böli ogpínu.
Bölvun þeirri er hatrið nær að sá.
Ég vildi, æ hvað vildi ég nú aftur?
ég vildi - sennilega ekki neitt.
Ekki getur gamall, fúinn raftur,
gangi himintungla að marki breytt!
MORGUNN
í REYKJAVÍK
JJmferðarljósin depla döprum augum,
dagsbirtan seytlar niður Esju hlíðar.
Reykjavík fer að rísa innan tíðar.
Runnið er fjör af næturínnar draugum.
Gljáfægðh• vendir götuvélar sópa
gærdagsins ryki upp í sjóð þess horfna.
I ölvímu reika um Ingólfsbrunninn forna,
einmana sálir, lífsins strandaglópar.
Malbikið grætur söltum tjörutárum,
tætt af göddum hjóls, er við því spyrna.
Úti á sundum dagur opnar dyrnar,
dansandi geisla yfír léttum bárum.
GAMLA KONAN
Hún sat þar stjörf í stólnum sínum,
starði á ekki neitt.
Æðaberar, hnýttar hendur,
hárið illa greitt.
Hugur leitar aftur, aftur,
áratuga skeið.
Með sælubros á sætum vörum
sat hún þá og beið.
Gullna hárið fímum fíngrum
fagurlega greitt.
Til heiðurs þeim er hjartað þráði,
hagablómum skreytt.
En brúðguminn með brosið fagra
birtist henni ei.
Kannski fann hann aðra ennþá
yndislegri mey.
Reynir til að rísa á fætur,
rjálað er við dyr.
„Elsku vinur, að þú skyldir
ekki koma fyr“!
Hurðin líður hægt frá stöfum,
hljótt er stigið inn.
Brúðguminn með beitta ljáinn
býður arminn sinn.
FERÐ Á ENDA
Stýri er stirðlega snúið,
stefna tekin á land.
Ei verður framar flúið
fleyi að sigla í strand.
Ströndin er fyrír stafni,
stýríð í Drottins nafni.
Margur beljandi boðinn
og brotsjóir gengnir hjá.
Rifín og velkt er voðin,
vafín um brotna rá.
Kynleg urghljóð við kjölinn,
kveður nástranda mölin.
Höfundurinn er skáld, bóndi og smiður á Skálá í Sléttuhlíð.
hans voru miklar hallir, bústaðir genginna
keisara, svo og höll Moctezuma 11.,
skrúðgarðar hans og dýragarðar. Utan
þessarar borgarmiðju voru íbúðahverfí og
miklir markaðir, sem að sögn Spánverjanna
voru stærri og tilkomumeiri en best gerðist í
Evrópu, svo sem í Róm og Konstantinópel.
Borgin var í laginu eins og pýramídi, efst
trónaði hof sólguðsins, síðan komu hallirnar,
en fjær bjó alþýðan í einlyftum húsum,
gjarnan með garði umhverfis þar sem
ræktuð voru blóm og matjurtir. Höfuðborgin
var stór; hefur verið áætlað að íbúai- hennar
hafi verið milli 200 og 300 þúsund, en aðrar
heimildir telja ólíklegt að þeir hafi verið fleiri
en 80 þúsund.
Hvorki stjórnarfarslegir hæfileikar,
efnahagslegir ávinningar né landfræðilegar
orsakir skýra mikilfengleika höfuð-
borgarinnar. Það var trúin sem fyllti azteka
fitonskrafti vegna loforða æðsta guðs þeirra,
Huitzilopochtli, um að hann myndi gera þá
að herrum jarðarinnar því til þess væri hann
sendur þeim. Það veitti þeim fullvissu um
réttmæti gerða sinna og krafði þá jafnframt
um skilyrðislausa þjónkun við guð sinn.
Aztekar þurftu að þola mikið harðræði til að
sjá draum sinn rætast, og þegar þeir
öðluðust drottinvald og ríkidæmi urðu þeir
að viðhalda lífi og mætti í guði sínum. Á
hverju kvöldi þegar hann fól sig bak við
vesturfjöllin nagaði þá efinn: Myndi honum
takast að sigrast á óvinum sínum þessa
nóttina, yfirvinna tígurinn og aðrar grimmar
vættir og fæðast að nýju á komandi morgni?
Til að vera öruggir um að það mætti takast
varð að efla liann, og eina ráðið sem þeir
fundu til þess var að fórna óvinum aztekanna
og vökva guðinn mannsblóði. Með því móti
tryggðu þeir bæði sér og öðrum blessun
sólguðsins sem svo augljóslega gagnaðist
mönnum með lífgefandi birtu sinni og hita,
og tryggði vöxt og grósku alls þess sem bjó í
náttúrunni, en færði þeim útvöldum að auki
heimsyfin’áð.
„Þannig gegnsýi’ði hinn mikli
hernaðarandi allt líf og sögu þessarar þjóðar
í beinum tengslum við trúarbi'ögðin,“ segir í
bók Sigurðar Hjartarsonar, Þættir úr sögu
Rómönsku Ameríku. „Allt frá stofnun
höfuðborgarinnar og til komu Cortesar má
segja að aztekaþjóðin hafi lifað í stöðugu
hernaðarástandi. Þvf auk þess að afla varð
fórna fyrir guðina þurfti að halda niðri
hinum mörgu og erfiðu þjóðum er aztekar
byggðu sitt stórveldi á. Því kann að þykja
undarlegt að þetta volduga ríki skyldi falla
svo snögglega fyrir nokkrum hundruðum
Spánverja og fáeinum þúsundum indjánskra
aðstoðarmanna þeirra. En það sem gerðist
var að ríki aztekanna hrundi gjörsamlega til
grunna."
„Cortés er kaldwr geisli"
Átakanleg er saga síðasta keisara
aztekaríkisins mikla, Moctezuma, sem var
fulltrúi sólguðsins; í senn æðstiprestur og
yfirmaður hersins, en það voru tvö
meginhlutverk keisaranna. Moctezuma hafði
reynst fær stríðsmaður og feikitrúaður
prestur þótt hann væri meiri hugsuður en
hermaður, öfugt við forvera sinn, og varð
það honum líklega að falli ásamt sterkri
forlagatrú. En sú goðgögn var til um merkan
guð, Quetzalcoatl, sem var hvítur á hörund,
jafnvel skeggjaður, og var guð lista og
bókmennta, guð mildi og kærleika, að einn af
höfuðguðum aztekanna hefði rekið hann frá
völdum og hrakið burt úr landi. Sagan sagði
að hinn hvíti ás myndi dag einn snúa aftur og
heimta ríki sitt. Mochtezuma kann að hafa
þekkt þessa goðsögn og af þeim sökum verið
hikandi að verjast aðkomumönnum og því
tókst Hernán Cortés að hneppa hann í
varðhald án nokkurra blóðsúthellinga.
Bernal Díaz segir frá því í sögu sinni er
Moetezuma var haldið fóngnum í höllu sinni,
en vingaðist samt við Cortés og menn hans
og gaf þeim gull og góðar gjafir. En vegrja
ástæðulausra drápa eins af foringjum
Cortésar og liðsmanna hans á indjánum
henti það að Mexíkóbúar gerðu uppreisn og
sóru að linna ekki bardaga fyrr en síðasti
Spánverjinn væri fallinn. Og í stað þess sem
var gísl hvítu mannanna tóku þeir sér annan
höfðingja fyrir keisara. Þar segir svo:
„Þegar Cortés sá allt þetta, afréð hann að
láta Montezuma tala til þeirra af þakinu og
segja þeim, að stríðið yrði að enda, og að við
óskuðum eftir að yfirgefa borgina. Þegar
þeir færðu hinum mikla Montezuma þessi
skilaboð, er það skráð að hann hafi sagt af
mikilli sorg: Hvers óskar höfðinginn frekar
af mér? Eg vil hvorki lifa lengur, né hlusta á
hann, slík eru örlög mín orðin. Og hann
neitaði að koma, og það er jafnvel skráð, að
hann hafi hvorki viljað sjá hann né heyra, né
hlusta á svikin orð hans, loforð og lygar...
Montezuma var þá færður að skotraufum
á þakinu, og hafði marga af okkur
hermönnunum til að verja sig. Og hann tók
að tala við fólk sitt, og mælti við það mörg
blíðuorð, og bað það að leggja niður vopn, og
sagði, að við myndum fara burt úr Mexíkó.
Margir höfðingjanna þekktu hann vel, og
skipuðu samstundis mönnum sínum að
þagna og hætta að senda grjót og örvar, og
fjórir þeirra fóru þangað sem Montezuma
gat talað við þá, og með tárin í augunum
sögðu þeir við hann: „Ó, herra og mikli
konungur, ólán þitt og svívirðing við þig og
börn þín og ættfólk tekur okkur sárt. Vita
skaltu, að við höfum tekið fyrir keisara einn
af þinni ætt, en munum eftir sem áður hafa
þig í mestum metum, ef svo fer sem við
væntum.“ Og þeir báðu hann að fyrirgefa
sér. Þeir höfðu vart lokið máli sínu, þegar
grjóthríð dundi yfir okkur og þrír steinar
lentu á honum: Einn á höfði hans, annar á
handlegg og sá þriðji á fæti, og þótt þeir
bæðu hann að láta búa um sárin, neitaði
hann því. Sannarlega, þegar við síst áttum
þess von, komu þeir til að segja okkur, að
hann væri látinn. Cortés grét yfir honum og
við allir, bæði foringjar og hermenn, og
enginn var sá á meðal okkar, sem hafði
þekkt hann og vingast við hann, að hann
harmaði ekki dauða hans, eins og hann væri
faðir okkar. Og það er ekki að undra, því
slíkt góðmenni var hann. Vitað er, að hann
réð ríkjum í sjötigi ára, og að hann barðist
sjálfur og sigraði í þremur stríðum á hendur
þjóðum, sem nú voru þegnar hans.“
Við dauða Moctezuma rísa borgarbúar allir
sem einn gegn Spánverjum, og eina úrræðið
sem þeir nú höfðu var að sitja um borgina og
svelta inni íbúana sem neituðu að gefast upp
því þeir höfðu svarið að drepa Cortés og
menn hans, en deyja ella. Umsátrið hófst 21.
maí og stóð í 85 daga. Á öllum þeim tíma létu
Mexíkóbúar engan bilbug á sér finna þrátt
fyrir skort á vatni og mat, yfirburði
Spánverja í vopnabúnaði og allan þann fjölda
landa þeirra sem höfðu gengið til liðs við þá.
Sérhvern nýjan dag voru þeir jafnstaðfastir í
ákvörðun sinni og þeir lögðu aldrei niður
vopn, en börðust frá dögun til dimmu. Þegar
þeir voru flestir fallnir þraukuðu þeir sem
eftir lifðu og höfnuðu hvað eftir annað
friðarumleitunum Cortésar. Þannig létu þeir
lífið, en Spánverjar náðu um síðir borginni á
sitt vald.
Hemán Cortés vann að flestra mati mikið
stórvirki er hann lagði undir sig aztekaríkið
og stofnaði þar með fyrstu nýlendu
Spánverja á meginlandi Ameríku. Endalok
Cortésar urðu hins vegar þau að hann lést
aldraður í heimalandi sínu, sár og vonsvikinn
yfir því að konungur hans neitaði að meta að
verðleikum dáðir hans og hermennsku sem
færði spænsku krúnunni þessa miklu
nýlendu og fjarlæga stórveldi. Raunar
enduðu margir konkistadoranna daga sína í
úlfúð og tortryggni sín á milli, jafnvel
vígaferlum, enda gátu þeir ekki setið á sátts
höfði um skiptingu landa og auðæva og lengi
vel ríkti í nýlendunum einskonar
sturlungaöld.
Höfundur er ritfiöfundur og bókavörður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPEMBER 1998 1 3