Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 16

ur trúboðsstöðvanna svo mikill að undrun sætti,
enda voru kjör indjána þar með besta móti;
vinnudagur var 8 stundir við léttari störf, en
styttri við þau erfiðari. Nýgiftu fólki var látið í
té húsnæði og allt sem þurfti til stofnunar
heimilis án endurgjalds, raunar hafði sú ráð-
stöfun tíðkast áður fyrr í ríki inkanna. Og eins
og þá var land, framleiðslutæki, hús o.fl. sam-
eign manna. Jesúítar kenndu indjánum ýmsa
ræktun og hjá þeim blómstraði ýmis konar iðri-
aður. Skipasmíðastöðvar risu á bökkum Paraná
og Paraguay. Prentsmiðja var reist, hin fyrsta
við Río Plata.
„Jesúítar voru síðar hraktir burt og stöðv-
arnar lögðust af eftir að Spánverjar seldu
Portúgölum landsvæði þetta, en indjánamir
hurfu aftur í fang frumskógarins og tóku upp
hálfvillta lifnaðarhætti forfeðra sinna. Þrásinnis
beiddust þeir af spænskum yfirvöldum að
jesúítar yrðu sendir þeim að nýju. En því ákalli
var aldrei sinnt. Og enn, eftir tvö hundruð ár,
lifir í fjarlægustu afkimum frumskógarins
minning um horfna munka sem færðu þeim
Paradís á jörð,“ segir í ferðabók Kjartans
Ólafssonar, Sól í fullu suðri.
„HVAÐ ERU SPÁNVERJAR
AÐ GERA HÉR?"
Þó að indjánar sýndu nýlenduherrunum lengi
vel mikið langlundargeð, þrátt fyrir yfirgengi-
legar þrengingar og þrælkun, fór svo að lokum
að hatur þeirra og óánægja braust fram í upp-
reisnum og óeirðum, einkum er á leið 17. öldina.
Einn slíkur atburður átti sér stað í Mexíkó árið
1692, en það er don Carlos de Siguenza y
Góngoro sem lýsir atvikum:
„Þótt ég hefði heyrt af götunni hávaðann,
opnaði ég ekki gluggann, enda vanur
drykkjulátum indjánanna, sem ávallt þreyttu
okkur, fyrr en þjónninn minn kallaði í ofboði:
„Herra, það eru óeirðir úti fyrir!“ Þá flýtti ég
mér að opna gluggann, og þegar ég sá, að ógn-
arlegur fjöldi manna streymdi inn á torgið, fór
ég þangað út. Ég komst út á homið á
Provideneia-götu, og þar stóð ég agndofa, og
þorði ekki að hætta mér lengra. Þama var ara-
grúi af fólki, ekki aðeins indjánar, heldur af öli-
um kynþáttum, sem hrópaði af miklum ofsa og
fyrirgangi, og lét steinum rigna yfir höllina,
eins og stormhviðu. Þeir, sem ekki grýttu stein-
um, en þeir vom ófáir, sveifluðu slám sínum,
eins og fánum, og enn aðrir köstuðu fram háðs-
glósum. Þama í götunni, þar sem ég var mdd-
ust áfram heilu flokkarnir. Spánverjar, sem
þama vom staddir höfðu bmgðið sverðum sín-
um, en þeir höfðu numið staðar við að sjá það
sama og ég, en svertingjamir, kynblendingam-
ir og allir þeir, sem heyra til lýðnum, hrópuðu:
„Dauða yfir undirkónginn, og alla þá, sem
styðja hann!“ og indjánarnir hrópuðu: „Dauða
yfir Spánverja og alla yfirstétt, sem rænir frá
okkur maísnum!" Og þeir hvöttu hver annan til
að vera hugdjarfir, því ekki væri uppi annar
Cortés, sem gæti undirokað þá, og síðan réðust
þeir inn á torgið, þar sem hinir vora, til að
grýta steinum.
„Heyrið konur,“ sögðu indjánakonurnar hver
við aðra á sínu máli, „fóram með gleði í þetta
stríð, og þar sem guð vill, að við gerum út af við
Spánverjana, skiptir okkur engu, þótt við deyj-
um án skrifta! Er þetta ekki okkar land? Hvað
em þá Spánverjamir að gera hér!“
En þótt ólgan færi sívaxandi meðal indjána
• börðu Spánverjar niður með hörku hverja til-
raun til uppreisnar, enda bratust þær út í ör-
væntingaræði, en vora lítt skipulagðar. Eins og
fram kemur í lýsingunni hér á undan era það
ekki lengur indjánar einir sem tilheyrðu hinni
þrælkuðu undirstétt; til hennar töldust einnig
svertingjar, sem höfðu verið fluttir ánauðugir
til þeirra svæða í álfunni þar sem indjánum
hafði örast verið útrýmt, og svo kynblendingar
sem spænska stjórnin flokkaði niður í 24 mis-
munandi blendinga.
Auk hinnar hreinu, spænsku yfirstéttar vora
svo kreólamir: hvítir, innfæddir íbúar álfunnar
sem áttu þar sitt fóðuriand. Þeir vora ekki jafn-
réttháir Spánverjum og áttu ekki jafngreiðan
aðgang að stjómsýslunni. En seinna meir þeg-
ar nýlenduveldið tók að ganga Spánverjum úr
greipum urðu kreólamir leiðandi afl, auk þess
sem kynblendingar fóra í auknum mæli að
krefjast réttar síns. En frumbyggjarnir sem
eftir lifðu - hinir hreinu indjánar, afkomendur
azteka og inka - urðu að lúta þeim örlögum að
falla í gleymsku og týnast á einöngraðum svæð-
um, jafnfjarri nútímanum sem fortíðinni þegar
álfan tilheyrði þeim einum. Þeirra hlutskipti
varð að strita og sakna.
HEIMILDIR:
Burland, Cottie A.: Peru under the Incas, 1967.
Cobo, Bernabe: Historia del nuevo mundo.
Dagur Sigurðarson: Rógmálmur og grásilfur, 1971.
Díaz del Castillo, Bernal: The Discovery and Conquest of
Mexico, 1956.
Gallagher, D.P.: Modern Latin American Literature, 1973.
Historia documental de Mexico 1,1984.
Ingibjörg Haraldsdóttir: Ljóð, 1991.
Kjartan Olafsaon: Sól í fullu suðri, 1954.
Neruda, Pablo: Canto general, 1982.
Sigurður Hjartarson: Þættir úr sögu rómönsku Ameríku,
1976.
Sigurgeir Einarsson: Inkarnir i Perú og hemám Spánverja
þar, 1945.
Tímarit Máls og menningar, 4.tbl. 1981.
Höfundur er rithöfundur og bókavörður.
ÞILJA með nokkram einkennandi dæmum um húðflúr maóría.
MAÓRÍAR
Muninum á því sem er ekta í list frumbyggja og seinni
tíma eftirlíkingum og fjöldaframleiðslu má líkja við ilm-
inn al ■ nýslegnum engjum og gervigrasi að áliti Braga
Ásgeirssonar, og sú skoðun styrktist til muna eftir heim-
sókn á sýningu á list maóríþjóðflokksins, Nýja-Sjálandi,
á British Museum í London, sem stendur til 1. nóvember.
AÐ ERU meiri viðbrigði en orð fá
lýst, að koma utan frá Islandi og
reika samdægurs um sali British
Museum. Líta öll þau undur er þar
era saman komin víða að úr heim-
inum, og ef heppnin er með ná að
skoða einhverja af þeim mögnuðu
sýningum sem þar era reglulega
settar upp, eiga sér langan undirbúning og að-
draganda og frábæriiega er staðið að. Hver
sem sýningin annars er hverju sinni, getur
maður naumast óskað sér að hafa verið heppn-
ari, auka einmitt á þann sérstaka hátt við þekk-
ingu sína á einhverju mikilfenglegu menningar-
skeiði úr fortíð, sem maður vissi að vísu að væri
til en hafði aldrei náð að hafa á viðlíka skilvirk-
an hátt í beinu sjónmáli. Framgerðirnar búa yf-
ir einhveijum óútskýranlegum neista sem eftir-
gerðir hafa sárasjaldan til að bera í jafn ríkum
mæli, og seinni tíma fjöldaframleiðsla á sölu-
markaði til muna síður. Þau djúpu sannindi fær
maður jafnaðarlega beint í æð, líkast vímuefni
sem veitir sér um æðakerfið, lyftir sálinni í háar
hæðir, en hefur snöggtum önnur og farsælli
fráhvarfseinkenni, gera hverjum og einum gott.
Og trauðla gat rýnirinn frá fámenna útsker-
inu verið lánsamari, en að rekast einmitt inn á
sýningu á munum og minjum maóríaþjóðflokks-
ins á Nýja Sjálandi. Svonefnt Maoritanga, sem
er heitið á sérkennum menningar hans, er ein-
stæð, færir heim sönnur á að jafnvel í handverki
byggist árangurinn á allt öðrum lögmálum en
ÚTSKURÐUR úr samkomuhúsi sem sýnir
stríðsmann með vopn.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. SEPTEMBER 1998