Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Síða 4

Ljósmynd: Mats Wibe Lund
REYKHÓLAR - Bær Guðmundar ríka hefur að öllum líkindum verið á hólnum nálægt þar sem kirkjan er. Reykhólar voru eitt af sex höfuðbólum í eigu Guðmundur en að auki átti hann 36 jarð-
ir og stundaði umfangsmikil viðskipti.
RÁÐGÁTAN UM
GUÐMUND RÍKA
EFTIR HJORT HJARTARSON
Guðmundur fæðist með silfurskeið í munni og kvænist
inn í eina ríkustu ætt landsins. Sól hans rís með framför-
um í siglingatækni, viðskiptastríði á meginlandinu, nýj-
um mörkuðum fyrir íslenskar afurðir og veiku miðstjórn-
arvaldi. Þetta opnaði áður óþekkta möguleika til auð-
söfnunar sem Guðmundur var í aðstöðu til að nýta sér.
NÍUNDA maí árið 1446 boð-
ar nýbakaður hirðstjóri
norðan lands og vestan,
Einar Þorleifsson, saman
þing á Sveinsstöðum í
Vatnsdal. Þar er upp tekið
nítján ára gamalt mál gegn
mági hans, Guðmundi ríka
Arasyni, sem snýst um svokallaða Norðurreið
Guðmundar. Vitni eru leidd fram, vitnisburðir
skráðir og daginn eftir kveður Einar Þorleifs-
son upp úrskurð: (Stafsetning höf.)
Öllum mönnum þeim sem þetta bréf sjá eða
heyra sendi ég, Einar Þorleifsson hirðstjóri
fyrir norðan og vestan á íslandi kveðju guðs
og mína kunnugt gerandi þá er liðið var frá
hingaðburð vors herra Jesú Kristí þúshund-
ruð fjögur hundruð fjörutigir og sex ár þriðju-
daginn næsta eftir Jónsmessu postula ante
portam latinam á Sveinsstöðum í Vatnsdal á
almennilegu þingi kom fyrir mig Þorsteinn
Þorgrímsson og Bjöm Kárason og Þorvarður
Olafsson og Einar Hallfreðarson beiddu mig
og kröfðu allir og sérhver styrks og aðfarar
við Guðmund Arason fyrir það rán og heim-
sóknir er hann hafði þeim veitt í sinni norður-
reið eftir því sem þeir létu þar sýna og sverja.
Nú sakir þess að mér líst þetta fullt útlegð-
arverk og lýsti ég Guðmund Arason útlægan
og óheilagan, hvar hann kann takast utan
griðastaða og því fyrirbýð ég hverjum manni
héðan í frá hann að hýsa eða heima halda eða
hafa, styðja eða styrkja eða nokkra björg veita
í móti kóngsins rétti og landsins lögum undir
slíka sekt sem lögbók vottar...
Með þessum úrskurði rýmir Einar hirð-
stjóri mág sinn út af peningum sínum, en það
þýðir að eignir Guðmundar falla undir konung
og erfingja Guðmundar. Nokkuð nákvæm
skýrsla er til um eignirnar, gerð á hinu sama
sumri sem Guðmundur var dæmdur. Ef aðeins
er litið til jarðeigna hans, höfuðbóla ásamt
meðfylgjandi hjáleigum, eða jörðum sem hann
heimti af landskuld, þá eru þær þannig taldar
og metnar sumarið 1446:
Meðfylgj. Samtals
Höfuðból jarðir/hjál. virt á
Reykhólar ............. 33 596c
Brjánslækur ........... 15 295c
Núpur ................. 33 834c
Saurbær ............... 17 375c
Kallaðames............. 38 458c
Fell.................... 6 120c
Til viðbótar þessum jörðum átti Guðmundur
36 aðrar. Samtals var jarðeign hans því metin
á 3512 hundruð árið 1446. Þótt sleppt sé öllum
útreikningum og getgátum um hve mikil verð-
mæti þetta væru á nútímavísu, getur engum
dulist að hér er um mikil auðæfi að tefla. Fjög-
ur fyrstu höfuðbólin sem tiltekin eru að fram-
an voru í eigu hans og konu hans eftir að þau
gengu í hjónaband, en óvíst hvaða jarðir
fylgdu þeim. Hitt mun nærri lagi að Guð-
mundur hafi um það bil fjórfaldað þær eignir á
23 árum. Mörgum hefur orðið á að spyrja
hvernig honum áskotnaðist allur þessi auður. í
úrskurði mágs hans, Einars Þorleifssonar
hirðstjóra, er talað um rán og heimsóknir. Þar
með var gefinn tónninn fyrir það sem á eftir
kom, en spumingin um auðsöfnun Guðmundar
hefur aldrei verið án grunsemda um þjófnað
og ofríki. Ef til vill er hún áleitnari en ella
vegna þess að Guðmundur hvarf snögglega af
sjónarsviði sögunnar, án þess nokkur viti af-
drif hans með vissu. Hann hvarf sem sagt
sporlaust. - Hér verður reynt að varpa ljósi á
hvernig Guðmundur auðgaðist, hvað réði upp-
gangi hans og falli og grafist fyrir um afdrif
hans.
Guðmundur sest að ó Reykhólum
Guðmundur Arason var ekki af kotungum
kominn. Hann er fæddur 1395 eða síðar, sonur
HÉR VIÐ LAND voru enskar verslunarduggur
og fiskiduggur nánast árið um kring, en víst
er að Guðmundur ríki auðgaðist mjög á við-
skiptum við Englendinga. Tréskurðarmyndin
er af ensku 15. aldar skipi, trúlega svipuðu
þeim sem voru við ísland og Guðmundur ríki
átti viðskipti við.
Ara Guðmundssonar á Reykhólum og fyrri
konu hans, Ólafar Þórðardóttur frá Núpi í
Dýrafirði. Kvonfang Guðmundar var sótt inn í
eina ríkustu ætt landsins. Hún hét Helga og
var elst barna Vatnsfjarðar-Kristínar, dóttur
Björns Einarssonar Jórsalafara, og seinni
manns hennar, Þorleifs Arnasonar. Öll önnur
böm þeirra Kristínar og Þorleifs gengu að
eiga börn Lofts ríka Guttormssonar utan áð-
umefndur Einar hirðstjóri, sem ekki kvæntist.
Með því mnnu í eina sæng ætt Lofts ríka, eða
Skarðverja, og ætt Vatnsfirðinga. Mikill auður
kom þarna saman og mægðirnar þannig að
mönnum hefur orðið hugsað til mægða milli
konungsætta síðari alda.
Þótt Guðmundur sé Arason en ekki Lofts,
og að því leyti eins og dálitið á skjön í skipuriti
þessara mægða, er ekki að sjá annað en vel
hafi verið gert við hin ungu brúðhjón og að
hvomgt þeirra hafi tekið niður fyrir sig. Bæði
hafa mátt ágætlega við kaupmála sinn una, en
þau gengu í hjónaband þriðjudaginn 5. októ-
ber 1423 að viðstöddum auðugustu höfðingjum
norðan lands og vestan. Brúðhjónin settust að
á föðurarfleifð Guðmundar, Reykhólum, og
bjuggu þar meðan Helga lifði og allt þar til
Guðmundur hvarf. Þessu stærsta búi Guð-
mundar er m.a. lýst svo árið 1446, að þar hafi
verið 45 kýr, 51 uxi, tvævetrir og þaðan af
eldri, þar af 7 í eyjum gamlir, 25 veturgömul
naut, 26 kálfar, 180 ær í kvíum, 247 gamlir
sauðir, 132 veturgamlir sauðir, 180 lömb í
Þorskafirði, þ.e. á fjalli, 8 vinnuhestar, 9 full-
orðnar hryssur, 11 ungar og 16 ung hross önn-
ur, 8 svín gömul, auk grísa. Sama auðsæld
blasir við innanstokks á Reykhólum: Sængur
33, flestar nýjar með áklæðum og rekkjuvoð-
um, 6 manna línlök og 5 glituð línhægindi, 2
mundlaugar stórar og 5 litlar. Tinföt 32 smá
og stór, 90 tréfot, 12 stórkönnur, 11 hálfkönn-
ur, 13 smátintir, 68 vínstaup og 18 stór drykkj-
arhorn, sum búin með silfiir, og meir en 100
borðdiskar útlenskir. Vendir og reflar voru
um alla stórustofu og litlustofu, tvenn fortjöld
fyrir framan hjónasæng og tvenn tjöld í kring-
um sængina og allt annað er hafa þurfti til bú-
skapar innan garðs og utan. Fullbúin smiðja
með öllum tólum, stórkeröld, fótur, trog, skál-
ar og spænir, dúkar og diskar og tilheyrandi
borðbúnaður, ásamt öðrum þarfindum. í fata-
hirslum voru 13 alklæðnaðir með tvígild klæði,
tveir skarlatsstakkar og stakkur sem kallaður
er fuglastakkurinn góði.
Þótt hér sé vitnað til skrár yfir eignir Guð-
mundar frá því skömmu áður en hann hvarf,
er enginn vafi að þau Helga byrjuðu búskap
sinn myndarlega. Ásamt Reykhólum erfði
Guðmundur Núp og Brjánslæk og Helga lagði
Saurbæ á Rauðasandi í bú með sér. Þótt
Reykhólar séu stærsta búið, þá voru þetta allt
höfuðból þar sem rekin voru stórbú.
Það er að vísu ekki lögmál, en margreynt,
að gæði hafa tilhneigingu til að safnast þang-
að þar sem þau eru næg fyrir. Guðmundur
var að því leyti vel fallinn og líklegur til auð-
söfnunar. Hann fékk gott start, eins og sagt
er nú á dögum, og virðist hafa nýtt sér það
vel. Frá jarðaumsýslu hans greinir aðallega í
heimildum sem skráðar eru eftir að hann
hvarf. Þær heimildir eru margar hæpnar, eins
og tæpt verður á síðar. Hins vegar er áreiðan-
legt, að auk þess að „sópa“ jörðum að þeim
höfuðbólum sem hann fékk í arf eftir föður
sinn, komst Guðmundur yfir tvö önnur höfuð-
ból, Kallaðarnes í Bjarnarfirði og Fell í Kolla-
firði, ásamt tilheyrandi jörðum. - Hvernig fór
hann að því?
Plágan mikla í upphafi 15. aldar er gjarnan
notuð til að útskýra jarðeignasöfnun kirkju og
auðugra einstaklinga. Gunnar Karlsson sagn-
fræðingur hefur hins vegar gert sannfærandi
athugasemdir við þær skýringar - og reyndar
efnahagslegar afleiðingar plágunnar almennt.
Þær athugasemdir verða ekki raktar hér en
því slegið fóstu að hafi plágan leitt til lækkun-
ar jarðaverðs, þá er víst að sú lækkun kom
öðrum en Guðmundi til góða. Hann var of
seint á ferðinni til þess og gat að auki keypt
flestar þær jarðir sem hann hafði hug á, burt
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 17. OKTÓBER 1998