Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1998, Side 5

Bræðratungunafnið varð til. Frá því Eyfröður
hinn gamli nam Eystri-Tunguna og reisti bæ í
Tungu, hét bærinn svo. I mínu ungdæmi hét
hann ekki annað en Tunga í daglegu tali;
Skúli í Tungu var þá oddviti og menn töluðu
ævinlega um Tunguhverfíð. Líkt og flestir
fommenn hefur Eyfröður verið fundvís á feg-
ursta bæjarstæðið innan landnámsins, en
bæjarásinn og holtin sem nú em komin undir
tún sunnan við bæinn, hafa að líkindum verið
vaxin skógi eða kjarri. I þeim skógi hefur ef
til vill verið reiðvegur suður að Hvítá, sem
myndaði geil eða tröð, og sést á löngum kafla
fyrir misfellu sem gæti verið einhverskonar
mannvirki. Þar heita Flosatraðir og eru
kenndar við gestakomu að Tungu sem síðar
verður frá sagt.
Með tímanum varð Tunga merkur sögu-
staður í Biskupstungum ásamt Haukadal og
Skálholti, sem ber þó að sjálfsögðu hæst. Það
er til marks um stöðu jarðarinnar og þeirra
sem þar bjuggu að Tunga var ein þriggja
jarða í Biskupstungum sem aldrei komust
undir biskupsstólinn í Skálholti.
Heimalandið í Tungu nær vestur í Tungu-
eyju, sem tvær kvíslar Hvítár mynda. Eyjan
er 230 ha og afar grasgefín. Þar eru bæði
flæmi með gulstör og valllendi og þar var
stærstur hluti heyfengsins tekinn; gulstörin
kúgæft hey á véltæku landi. Heyfengur sem
ekki brást var allt fram á þessa öld megin
auðlind jarðarinnar og helztu hlunnindin. A
þeim hlunnindum mátti hafa stórbú áður fyrr,
þegar vinnuaflið var nánast ókeypis.
A hverju ári flæðir Hvítá yfir graslendið
og annan áburð þarf að sjálfsögðu ekki þar.
Sprettan bregst ekki i Eyjunni og heldur
ekki í kalárum svo sem 1951 þegar bændur í
Tunguhverfí fengu hag sínum borgið með
heyskap í Eyjunni og talið var að 2000 hest-
burðir hefðu verið fluttir í land það árið.
Guðmundur Erlendsson í Skipholti í Hruna-
mannahreppi átti einhver ítök í Tungu 1920
og heyjaði þá í Tungueyju og reiddi heyfeng-
inn heim, fyrst norður yfír kvíslina við Eyj-
una og aftur austur yfír Hvítá á Kópvatns-
eyrum.
Það gat hinsvegar verið annmörkum háð að
komast með heybandslest úr Eyjunni og þá
einkum þeim, að áin er breytileg frá ári til
árs; hún var til dæmis djúp 1997, en grunn
1998. Síðast var heyfengur fluttur á báti utan
úr Eyju 1940, en á áratugunum síðan hefur
kvíslin að vestanverðu verið grynnri og ævin-
lega var hægt að komast með heybandslestir
yfir hana til 1956. Þá voru túnin í Tungu orðin
svo stór að ekki þótti ástæða til að heyja í
Eyjunni, enda voru reiðingar og klifberar að
ganga úr sér á þessum árum, en vélvæðingin í
algleymingi og hin gömlu amboð lögð til hlið-
ar. Aður hafði heyband gjarnan verið flutt á
12 hestum utan úr Eyju og reynt að komast 5
ferðir á dag.
Síðast var farið til heyskapar út í Tungu-
eyju sumarið 1956, en síðan hefur Eyjan ein-
ungis verið nýtt til beitar fyrir hross. Á vetr-
um þykir þó óráðlegt að hafa hross þar vegna
flæðihættu.
Fyrir utan Tungueyju nær heimaland
Bræðratungu vestur í Sporð, þar sem Hvítá
og Tungufljót renna saman og Hvítá er síðan i
mörkum að austanverðu inn að þrengslum,
sem verða í ánni austur af Bergstaðalandi.
Tungufljót er í mörkum að vestanverðu, svo
og heimalönd nágrannabæjanna. Skipti á
heimalöndum bæjanna fóru fram 1954, en það
er eftirtektarvert að fram að þeim tíma hafði
ekki þótt ómaksins virði að skipta úthaga.
Aftur á móti var Pollenginu öllu skipt upp í
skákir sem einstakir bæir áttu. Bræðratunga
sótti ekki til muna heyfeng í Pollengið og átti
þar jafnvel minni hluta en nágrannabæirnir. I
óþurrkatíð var heyskapur afar erfiður í
Pollenginu, sem vildi fyllast af vatni úr nálæg-
um mýrum. Slógu menn þar stundum í vatni
og báru blauta og þunga störina á sjálfum sér
upp á þurra skika.
III
Hjónin Sigríður Stefánsdóttir frá Skipholti
og Sveinn Skúlason frá Bræðratungu hafa bú-
ið á jörðinni síðan 1954 og hefur því verið
slegið föstu að í Tungu væri stærsta bú á Suð-
urlandi og þá ef til vill á landinu öllu. Er þá
bæði miðað við hausatölu búfjár og túnstærð,
en ræktað tún í Tungu er 160 ha. Þar af eru
20 ha einungis nýttir til beitar. Mjólkandi kýr
í fjósi eru 48, en nautgripir alls um 120.
Hrossin eru „allmörg“ - nákvæmari upplýs-
ingar gefur Tungubóndinn ekki. 1 þeirri bú-
grein tíðkast ekki að nefna tölur. En þar að
auki eru 800 fjár á fóðrum.
Nú þykir þeim Tunguhjónum kominn tími
til að minnka umsvifin og að næsta kynslóð
taki við. Kjartan sonur þeirra hefur unnið
með þeim við búskapinn og nú í haust verður
ákveðið hver framvindan verður. Auk Kjart-
ans eiga Tunguhjónin þrjú börn sem upp
komust: Guðrúnu, sem býr í Reykholtshverf-
Ljósm.Lesbók/GS
KIRKJAN í Bræðratungu, byggð 1911, eitt af verkum brautryðjandans
Rögnvalds Ólafssonar arkitekts.
Ljósm.Lesbók/GS
ÚTSÝNI frá Bræðratungu vestur yfir víðlend tún og Pollengið við Tungufljót. Hér er hluti af hey-
fengnum kominn á sinn stað og nú þykir jafnvel verra að geyma rúilubaggana inni í hlöðu.
Danskur maður, Sven Poulsen, hafði eign-
ast Bræðratungu ásamt hjáleigum 1915; hann
átti jörðina til 1936 en seldi hana þá íslenzka
ríkinu. Frá aldamótum hafði Bræðratunga
gengið kaupum og sölum og einn þeirra sem
átti hana í skamman tíma var Einar skáld
Benediktsson. Hugsjón Svens Poulsens var
að upphefja íslenzkan landbúnað, en búskap
hóf hann á jörðinni 1924 í samvinnu við Skúla
og Valgerði.
Á Ijósmynd sem tekin er af Tungubænum
ári síðar má sjá að húsið er kjallari, hæð og
ris og þætti líklega nokkuð lítið núna. Sjá má
einnig á myndinni að „stofuhús" bæjarins
næst á undan, stendur enn og vitnar um nýj-
ung í byggingasögunni, bárujámið, sem
markaði tímamót skömmu fyrir aldamótin.
Gamla stofuhúsið stóð fram á stríðsárin og
var þar þegar óvenjulegan gest bar að garði í
fylgd séra Eiríks Stefánssonar á Torfastöð-
um. Þar var rithöfundurinn Halldór Kiljan
Laxness kominn til að kynna sér staðhætti í
Tungu vegna þess að hann vann þá að ritun
Islandsklukkunnar. Eg minnist þess að ein-
hverjum sveitungum mínum í Tungunum
þótti maðurinn æði spjátrungslegur, en Sveini
bónda, sem þá var unglingur heima í Tungu,
er minnisstætt að skáldið vildi frekar vera ut-
anbæjar en innan og þar leit þessi sérkenni-
legi gestur til ýmissa átta.
Gamla bæjarstæðið hafði verið á hólnum
við kirkjuna frá upphafi. Á bak við bæinn
hafði myndast hóll; þar hafði aska margra
alda verið látin. Oft hefur verið grafið í hólinn
en ekki hefur enn tekizt að komast niður úr
öskunni.
Eitt af því sem menn urðu að huga að við
val á bæjarstæði var vatnsból. Við Tungu er
enginn bæjarlækur sjáanlegur en undir bæj-
arásnum er þykk klöpp og neðantil í henni er
uppspretta. Þangað hefur orðið að fara til
þess að ná í vatn í bæinn hvernig sem viðraði,
en kýr og aðrar skepnur voru einfaldlega
leystar út og þeim vatnað við lindina. Það er
svo tímanna tákn, að lindin sú arna er ekki
notuð lengur, heldur nýtur Bræðratunga
þeirrar vatnsveitu sem Tungnamenn hafa lagt
allar götur ofan úr Bjamarfelli.
IV
Kirkja hefur að líkindum verið í Tungu frá
því skömmu eftir kristnitöku, þó að heimildir
geti ekki um kirkju þar fyrr en alllöngu síðar.
Bræðratungukirkja var löngum ein af fimm
annexíum Torfastaðaprests, en síðan um 1955
messar Skálholtsprestur í Tungukirkju
nokkrum sinnum á ári. Uppúr síðustu alda-
mótum var kirkjan í Tungu úr sér gengin af
fúa, en 1911 var hún endurbyggð eftir teikn-
ingu Rögnvaldar Ólafssonar húsameistara.
Hún ber merki um örugga tilfinningu Rögn-
valdar fyrir hlutfóllum og tuminn með sér-
kennilegum hatti er á hefðbundnum stað við
framgaflinn. Það sem annars einkennir kirkj-
una að utanverðu era oddbogar yfir þrem
gluggum á hvorri hlið og sami oddbogi er end-
urtekinn í smágluggum á tumi, glugga yfir
dyrum og raunar einnig í sáluhliðinu. Þess-
vegna kemur á óvart að Rögnvaldur skyldi
Ljósm.Lesbók/GS
LEGSTEINAR frægra ábúenda í Bræðratungu voru áður notaðir sem stétt að kirkjunni, en nú standa þeir á steyptum stöpli. Þama eru leg-
steinar matrónu Helgu Magnúsdóttur, Hákonar eiginmanns hennar, og hins ógæfusama Magnúsar Sigurðssonar og eiginkonu hans.
inu, Skúla, sem einnig býr þar og er smiður,
en yngstur er Stefán, vélsmiður í Reykjavík.
Nýtt íbúðarhús byggðu þau Sigríður og
Sveinn skömmu eftir að þau hófu búskap, en
því miður var ekki hægt að láta það standa á
hinu upphaflega bæjarstæði næst kirkjunni,
vegna þess að þar stóð þá eldra húsið; fyrsta
steinhús sveitarinnar, sem foreldrar Sveins,
Skúli Gunnlaugsson frá Kiðjabergi og Val-
gerður Pálsdóttir frá Tungu í Fáskrúðsfirði
byggðu 1926.
í nútímanum ímynda menn sér vart, að það
hafi verið sérstökum erfiðleikum bundið að
byggja steinhús í Tungu á þessum tíma. Til
þess varð þó að koma mótatimbri og sementi
á staðinn og akfær vegur náði aðeins upp að
Torfastöðum. Þar var byggingarefnið sett á
hestvagna og dregið á algerri vegleysu yfir
misblautar mýi-ar og holt fram að Höfða. Það-
an var efnið flutt á báti yfir Hvítá og upp í
Sporð, en síðan aftur á hestvögnum síðasta
spölinn og þá að sjálfsögðu á vegleysu.
sleppa þessu stíleinkenni yfir dyrum kirkj-
unnar.
Tungukirkja er lítið hús, en rúmar þó 50
manns í sæti. Að innan er hún Ijósmáluð, en
sperrur og þverbitar í dökkum lit. Altaristafl-
an er eftir einn af brautryðjendum íslenzkrar
myndlistar, Þorstein Guðmundsson frá Hlíð í
Gnúpverjahreppi, sem talið er að hafi fyrstur
manna farið utan til náms í myndlist með það
fyrir augum að leggja listina fyrir sig og ílent-
ist hann úti í Evrópu. Fremur en að spreyta
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. OKTÓBER 1998 5