Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1998, Blaðsíða 12

mest vemdargildi. Um það segir m.a. í skýrsl-
unni:
„Eyjabakkasvæðið er fjölbreytilegast og
sérstæðast í heild sinni, af því landi er Fljóts-
dalsvirkjun mun raska. Veldur því m.a. nálægð
og reisn Snæfells, sem á þátt í þeirri gróður-
sæld er einkennir svæðið...
Mestan svip gefur hins vegar gróska í vot-
lendi fram með Jökulsá og á Eyjum milli kvísla
hennar, þar sem lítilla áhrifa gætir af beit, ólíkt
því sem er t.d. í Þjórsárverum. Hin fjölmörgu
smávötn, tjamir og pollar á votlendinu auka
einnig á fjölbreytni og fegurð svæðisins...
Þannig era það tengsl og samspil jökuls,
gróðurvinjar og megineldstöðvar (Snæfells),
sem ljá svæðinu fegurð og fjölbreytni í lífi og
landslagi, sem óviða finnst hérlendis...
Þótt erfitt sé um samanburð milli svæða, má
telja Eyjabakka meðal athyglisverðustu há-
lendisvinja hérlendis að náttúravemdargildi.
Kemur svæðið að líkindum næst á eftir Þjórs-
árveram...“
Vorið 1978 var Hjörleifur kosinn alþingis-
maður Austfirðinga, og stuttu síðar varð hann
iðnaðarráðherra nýrrar ríkisstjómar, sem
leystist upp á haustmánuðum 1979. Þegar rík-
isstjórn Gunnars Thoroddsen var sett á lagg-
irnar snemma árs 1980, gerðist hann aftur ráð-
herra iðnaðarmála og gegndi því starfi til vors
1983. Það kom því í hlut hans að bera fram
heimildarlögin 1981, og þingsályktun um virkj-
anaröð 1982.
Hann lenti þarafleiðandi í því vafasama hlut-
verki að vera „báðum megin við borðið", þegar
málefni Fljótsdalsvirkjunar vora annars vegar.
Þótt Hjörleifur væri talsmaður smárra virkj-
ana, og hefði beitt sér fyrir Bessastaðaárvirkj-
un, gat hann, embættis vegna, ekki lagst gegn
Fljótsdalsvirkjun. Náttúraverndarráð hafði
fallist á hana fyrir sitt leyti, og öll sérfræðinga-
sveitin mælti með framkvæmd hennar. Flestir
Austfirðingar töldu hana hið mesta hagsmuna-
mál fjórðungsins, og gegn henni var engin telj-
andi andstaða af hálfu heimamanna eða ann-
arra. Náttúravemdarsamtök Austurlands
hreyfðu engum mótmælum, né heldur önnur
félög eða samtök náttúravemdarmanna.
Hrossakaup Náttúruverndarráðs
Náttúraverndarráð hafði tekið Eyjabakka-
svæðið á skrá yfir sérstaklega vemdarverð
votlendissvæði og á opinbera náttúruminjaskrá
árið 1978, og þar með viðurkennt mikilvægi
þess.
Ráðið var því í mikilli klípu varðandi þetta
mál, eins og fram kemur í umsögn þess til Raf-
magnsveitna ríkisins, 31. mars 1981, sem und-
irrituð var af Eyþóri Einarssyni, formanni
ráðsins, en þar segir m.a.:
„Eyjabakkar era gróskumikið flæðiland í
fijgra umhverfi. Á hálendinu era fá gróðurlendi
á borð við þá. Fyrst og fremst era það Þjórsár-
ver við Hofsjökul, Hvítámes og örfáir staðir á
Möðradalsöræfum. Ailir þessir staðir era
.hentugir fyrir miðlunarlón vegna virkjana, en
jafnframt er náttúruverndargildi þeirra mikið.
Náttúraverndaráð telur ekki annað koma til
greina, en þyrma einhverju þessara svæða, og
því þarf að líta á þau í samhengi, þegar áform-
að er að taka eitthvert þeirra undir miðlunar-
lón.
Þjórsárver hafa tvímælalaust mest vemdar-
gildi þeirra allra, og við friðlýsingu þeirra telur
ráðið verjanlegt að samþykkja miðlunarlón á
einhverjum hinna, þvi tæpast er þess að vænta,
að hægt verði að halda í þau öll til lengdar,
vegna mikilvægis þeirra fyrir raforkuvinnsluna
í landinu."
Sama sjónarmið kemur fram varðandi foss-
ana í Jökulsá.
„Þó að enginn þeirra sé einstæður að gerð
eða formfegurð, setja þeir nær allir mikinn
svip á umhverfi sitt, og er tvímælalaust eftirsjá
að þeim. En þar sem Náttúravemdarráð legg-
ur meiri áherslu á að nokkrir stórfossar lands-
ins verði varðveittir, getur það frekar sætt sig
við að þessir hverfi.“
Niðurstaða ráðsins er þvi á þessa leið:
„Enda þótt mikill sjónarsviptir yrði að hinu
víðfeðma gróðurlendi Eyjabakkasvæðisins,
færi það undir vatn, og þrátt fyrir að forðast
beri að eyða þannig grónu landi, sé þess nokk-
ur kostur, þá viíl Náttúruvemdarráð fyrir sitt
leyti ekki leggjast gegn Fljótsdalsvirkjun, telji
orkuyfirvöld hana nauðsynlega.
Sú afstaða mótast m.a. af því, að samkomu-
lag hefur tekist um varanlega verndun Þjórs-
árvera, sem frá sjónarmiði náttúravemdar, og
samkvæmt niðurstöðum rannsókna á báðum
þessum svæðum eru talin enn mikilvægari há-
lendisvin."
í þessari vandræðalegu umsögn kemur
skýrt fram, að búið var að semja um friðlýs-
ingu Þjórsárvera við yfirvöld orkumála, gegn
loforði um að ráðið stæði ekki í vegi fyrir því að
Eyjabakkasvæðinu yrði sökkt. Hér er um
hrossakaup að ræða, eins og gjaman tíðkast
við pólitískar ákvarðanir, og má raunar kalla
það nauðungarsamning, eins og umsögnin ber
með sér. Vitandi um ómetanlegt gildi Eyja-
bakka, ákveður ráðið samt að fóma þeim fyrir
annað mikilvægara.
Ljóst er að þessi niðurstaða speglar veika
stöðu Náttúraverndarráðs á þessum tíma, en
að baki liggur einnig sú hugsun, sem þá var
nokkuð ríkjandi í náttúravernd, að nægilegt sé
að vernda eitt sýnishom hverrar landslags-
gerðar, svokölluð „sýnishornavernd".
Það sem að líkindum réð úrslitum í saman-
burði þessara tveggja hálendisvinja, var heiða-
gæsavarpið í Þjórsárverum, en það var þá og
er enn talið langstærsta heiðagæsavarp á jörð-
inni. Síðan hefur varp heiðagæsa aukist á öðr-
um svæðum hálendisins, m.a. á Austurlandi, og
nú er Eyjabakkasvæðið einnig orðið mjög mik-
ilvægt fyrir þennan fuglastofn, eins og síðar
verður getið.
Þjórsárver voru friðlýst skv. náttúruvernd-
arlögum 3. desember 1981, og var auglýsing
um það birt í Stjórnartíðindum 17. des. Það var
sannkallaður Pyrrhosarsigur, því að fleira var
fórnað fyrir hann en Eyjabökkum, eins og nú
er að koma á daginn.
Fljótsdalsvirkjun endurreist
Þegar framkvæmdum lauk við Blönduvirkj-
un á áttunda áratugnum, kom í ljós að töluverð
umframorka var í raforkukerfí landsins, og var
því að svo stöddu engin þörf fyrir virkjun Jök-
ulsár í Fljótsdal. Á áranum 1986-87 upphófst
ný stóriðjualda á Islandi með samningum við
Atlantal-hópinn. Var þá settur aukinn kraftur í
undirbúning Fljótsdalvirkjunar.
Með breytingu á lögum (nr. 60/1981) um raf-
orkuver, árið 1990 (nr. 74/1990) var þingsálykt-
un um virkjanaröð frá 1982 felld úr gildi, og
skyldi röðin ákvarðast af væntanlegri nýtingu
orkunnar. I lögunum var þó ákvæði til bráða-
birgða, um að ráðist skyldi í Fljótsdalsvirkjun
næst, ef samningar næðust við Atlantal-hópinn
um byggingu álbræðslu á Keilisnesi.
Á grundvelli ofangreindra laga veitti Jón
Sigurðsson iðnaðarráðherra Landsvirkjun
leyfi fyrir Fljótsdalsvirkjun, allt að 210 MW,
með bréfi dagsettu 24. apríl 1991, ásamt til-
heyrandi orkuveitum. Leyfið var bundið því
skilyrði að Landsvirkjun ábyrgðist úrlausn
þeirra vandamála sem upp kynnu að koma
vegna athugasemda um virkjunaráformin.
Virkjunin var auglýst í Lögbirtingi 23. ágúst
og 18. sept. það ár.
Sama ár vora hafnar undirbúningsfram-
kvæmdir, og útboð nokkurra verkþátta. Gert
var ráð fyrir að framkvæmd virkjunar lyki
1994-95. Vinnubúðir vora reistar í Valþjófs-
staðarteig, grafin um 100 m löng aðkomugöng
að stöðvarhúsi inn í fjallið, vegir lagðir o.fl.
Tilhögun virkjunar hafði nú verið breytt
þannig, að í stað skurðar úr Eyjabakkalóni út
Fljótsdalsheiði var ákveðið að leiða vatnið alla
leið í jarðgöngum, um 31 km vegalengd, og
steypa því niður í stöðvarhús í Teigsfjalli, mitt
á milli Valþjófsstaðar og Hóls. Því var tenging
Fljótsdalsvirkjunar við Bessastaðaá nú alveg
rofin, og ekki gert ráð fyrir miðlun í Gilsár-
vötnum eða öðram vötnum á Fljótsdalsheiði.
Við þessa breytingu minnkaði uppsett afl
virkjunarinnar úr 250 MW í 210 MW, og orkan
úr um 1.500 í um 1.400 GWst á ári. Sem áður
átti að stífla Jökulsá rétt fyrir ofan Eyjabakka-
foss, með 4 km langri og allt að 25 m hárri
jarðstíflu, með 150 m löngu yfirfalli austan ár.
Eyjabakkalón yrði 44 ferkm, miðað við vatns-
hæð 664,5 m y.s. Miðlunarrými í lóninu var
áætlað um 500 G1 í stað 540 G1 áður. Uppi á
Teigsfjalli yrði opin jöfnunarþró, um 30 m há
yfir jörð, en stöðvarhús og spennar í þar til
gerðum hellum inni í fjallinu.
í Eyjabakkalón var áformað að veita vatni
frá Keldá og Sauðánum báðum (Sauðárveita)
með um 5,7 km löngum skurðum, og um 2 km
löngum stíflum. Þá yrði Hafursá og nálægum
lækjum veitt inn í lónið með um 3 km skurði
frá Hafursfelli. Loks var áætlað að hirða vatn
úr Hafursárkvísl og Laugará inn í veitugöngin
á leiðinni, ásamt vatni úr upptakakvíslum
Sauðár, Grjótár og Hölknár, vestan og NV við
Snæfell, sem yrðu stíflaðar í því skyni, og vatn-
inu veitt í skurðum niður í Laugará.
Helsti kosturinn við þessa nýju tilhögun var
sá, að göng komu í stað skurðar á aðalveituleið-
inni, en að öðra leyti var flest óbreytt frá fyrri
hönnun, og því hefðu ráðgerðar framkvæmdir
valdið ótrúlega miklu raski og breytingum á
landi og lífí á þessum slóðum, ef af þeim hefði
orðið.
Við sama heygarðshornið
Hafi einhver búist við nýju viðhorfi Náttúru-
vemdarráðs gagnvart hinni endurhönnuðu
Fljótsdalsvirkjun varð sá hinn sami fyrir von-
brigðum. Að vísu virðist endurskoðun á áliti
ráðsins frá 1981 hafa borið á góma í mann-
virkjanefnd þess 12. des. 1990, þar sem rætt
var um „að slíkar umsagnir ættu ekki að gilda
um alla eilífð, ef ekki yrði af framkvæmdum,
og því var beint til ráðsins, að það móti sér
stefnu varðandi hvaða mál teljast afgreidd af
þess hálfu, og í hvaða tíma slíkar umsagnir
ættu að gilda.“
Náttúravemdarþing 1990 samþykkti álykt-
un „Um eftirlit með Fljótsdalsvirkjun“, þar
sem bent er á að „á virkjunarsvæðunum er að
fínna nokkrar af merkustu náttúraminjum
Ljósm. Helgi Hallgrimsson
KIRKJUFOSS í Jökulsá. Snæfell og Hafursfell í baksýn á neðri myndinni.
Á efri myndinni sést efri hluti fossins.
Ljósm. Helgi Hallgrímsson
ÓFÆRUSELSFOSS í Jökulsá og Kleifarskógur í baksýn.
þessa lands, svo sem Hólsbjarg, fossana í Jök-
ulsá og Laugará, Eyjabakka og Snæfell. Beinir
þingið því til Náttúravemdarráðs, að „næsta
sumar verði gerð nákvæm náttúruminjaskrá
fyrir virkjunarsvæðið, þar sem reynt verði að
meta gildi hinna einstöku staða eða svæða, eins
og gert hefur verið við önnur virkjunarsvæði,
t.dv Blönduvirkjunarsvæðið."
Á sama þingi var samþykkt tillaga um frið-
lýsingu Snæfells og Vesturöræfa, „til að draga
úr áhrifum Fljótsdalsvirkjunar og vaxandi
ferðamannastraumi á náttúrafar svæðisins."
Hún hefur enn ekki hlotið staðfestingu.
Ekki virðast ofangreindar samþykktir hafa
haft mikil áhrif á umsögn Náttúravemdarráðs
til Landsvirkjunar, 7. febr. 1991, varðandi
breytta útfærslu Fljótsdalsvirkjunar, en þar
segir m.a.:
„Það er skilningur Náttúravemdarráðs, að
jákvæð umsögn ráðsins (bréf. dags. 31. mars
1981) varðandi eldri hugmyndir um virkjun,
standi enn, þar með talin samþykki við því að
leggja Eyjabakka undir vatn. Sú breytta verk-
hönnun, sem hér er verið að óska umsagnar á,
dregur veralega úr umhverfisáhrifum framar
[utar?] á heiðinni. Þeir skurðir og stíflur, sem
eldri hugmyndir gerðu ráð fyrir, hefðu efalítið
valdið miklum sjónlýtum á umhverfi, og hindr-
að for manna og skepna um heiðina. Loks er
það mikils virði, að tjamir og votlendi framar
[utar?] á heiðinni fái að halda sér.“
Ráðið gerir athugasemdir við Hafursárveitu
og Grjótárveitu, sem ekki vora í eldri áætlun.
Askilið er að eftirlitsmaður Náttúravemdar-
ráðs verði hafður með í ráðum varðandi þessar
framkvæmdir, svo og við námur og efnislagera.
Bent er á að tilmæli ráðsins í umsögn þess frá
1981, um nýjar umhverfisrannsóknir, hafi ekki
verið framkvæmdar, og óskað úrbóta í því efni.
í framhaldi af þessu var Skarphéðni Þóris-
syni falið að taka saman tillögur um nýjar eða
endurteknar umhverfísrannsóknir á virkjunar-
svæðinu. Þar er m.a. lagt til að kanna ýtarlega
landslag og landmótun, greina og skrá einstak-
ar náttúraminjar, kanna hreindýr og fuglalíf
betur og skrásetja söguminjar. Lítið sem ekk-
ert hefur verið framkvæmt af tillögum þessum.
Athugasemdir og mótmæli
Að þessu sinni bar meira á mótmælum gegn
virkjunarframkvæmdum í Fljótsdal, en kring-
um 1980. Sem dæmi má nefna, að Guðmundur
P. Ólafsson ritaði harðorða grein í Morgun-
blaðið (8. febr. 1990), er hann nefndi: „Til varn-
ar öræfunum", og fjallar þar m.a. um Eyja-
bakka. Undirritaður mótmælti áætlun Lands-
virkjunar um „að girða Snæfell með skurðum“
í Austra 24. okt. 1991. Þar er átt við fyrrnefnd-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTiR 24. OKTÓBER 1998