Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1998, Síða 13

ar aðveitur ánna er falla frá Snæfelli, sem
myndu girða fjallið í hálfhring að utanverðu.
Ennfremur kynnti hann „Fossana í Jökulsá" í
máli og myndum í jólablaði Austra 1990.
Skarphéðinn G. Þórisson (1991) benti á mikil-
vægi Eyjabakka fyrir heiðagæsastofninn, sér-
staklega geldgæsir í sárum, sem voru um 13
þúsund talsins á Eyjabakkasvæðinu 1991.
Hafði fjöldi þeirra margfaldast síðustu árin, og
heiðagæsavarp aukist mikið á hálendinu kring-
um Snæfell.
Eftir auglýsingu virkjunarinnar bárust
nokkrar athugasemdir við einstaka þætti
hennar, en þær voru flestar lítilvægar, og í
sama dúr og Náttúruverndarráð hafði áður
gert.
Aðalfundur NAUST var haldinn í Fljótsdal
18. ágúst 1991. Þá höfðu fyrirhugaðar raflínur
frá Fljótsdalsvirlgun um Fljótsdal vakið tölu-
verða athygli, og hafði undirritaður gengist
fyrir undirskiiftasöfnun meðal heimamanna
gegn þeim, sem stjóm NAUST hafði tekið
undir og stutt. Reynt var að koma fram kröft-
ugum mótmælum gegn virkjunaráformum og
áminningu til Náttúruvemdarráðs á þessum
fundi, en þeim var vísað til stjórnar.
Afstöðu náttúruverndaraðila í þessu sam-
bandi er vel lýst með eftirfarandi tilvitnun í
samantekt Kristins Hauks Skarphéðinssonar
fuglafræðings um Eyjabakka, okt. 1993:
„Eftir að nýjar hugmyndir um virkjun Jök-
ulsár í Fljótsdal komu til tals frá og með árinu
1989, hefur Náttúruverndarráð skírskotað til
fyrri ákvarðana varðandi Eyjabakka, en ekki
metið að nýju náttúruverndargildi þeirra. At-
hugasemdir ráðsins síðustu ár hafa snúist um
það hvernig draga megi úr áhrifum Fljótsdals-
virkjunar, fundið hefur verið að útliti mann-
virkja, línulögnum, vegarstæðum o.fl. Náttúru-
vemdarmenn og samtök þeirra, svo og Nátt-
úruverndarþing, hafa einnig þagað þunnu
hljóði, þegar miðlunarlón á Eyjabökkum hefur
borið á góma, og mótmæli þeirra hafa flest
snúist um sömu atriði og Náttúruverndarráð
hefur fundið að.“
Vendipunktur 1993
A Náttúruverndarþingi, sem haldið var í
Reykjavík, dagana 29.-30. okt. 1993, varð
vendipunktur í málefnum Fljótsdalsvirkjunar,
þegar samþykkt var eftirfarandi tillaga, sem
borin var fram af 12 félögum og samtökum er
sæti áttu á þinginu:
„Náttúruverndarþing felur Náttúmverndar-
ráði að taka til gagngerðrar endurskoðunar
umsögn ráðsins frá 1981, um áformaða virkjun
Jökulsár í Fljótsdal, og endurmeta áhrif miðl-
unarlóns á Eyjabökkum."
I greinargerð segir m.a.:
„Miðlunarlón á Eyjabökkum mun valda
meiri og alvarlegri umhverfísspjöllum, en
nokkrar aðrar orkuframkvæmdir hér á landi
hingað til. Það er með ólíkindum hversu litla
umfjöllun Fljótsdalsvirkjun og miðlunarlón á
Eyjabökkum fengu á sínum tíma...
Því er lagt til að Náttúmvemdarþing beini
því til Náttúravemdarróðs, að ókvörðun um
Fljótsdalsvirkjun verði endurskoðuð frá
grunni, og kannað verði í þaula, hvort hægt sé
að virkja Jökulsá í Fljótsdal, án þess að eyði-
leggja Eyjabakka, og draga með því móti úr
umhverfisspj öllum Fljótsdalsvirkj unar. “
Þrátt fyrir nokkurn eftirrekstur af hálfu
þeirra sem stóðu að tillögunni daufheyrðist
Náttúruverndarráð við þessum tilmælum, og í
„Skýrslu um störf Náttúruverndarráðs
1993-96“, er þess ekki getið að umsögnin frá
1981 hafi verið endurskoðuð.
Aðalfundur NAUST 1994 ítrekaði tillöguna,
og kveður nú við nýjan tðn í þeim samtökum:
,Aðalfundur Náttúruverndarsamtaka Aust-
urlands 1994 skorai- á orkuyfirvöld að endur-
skoða útfærslu virkjunar Jökulsár í Fljótsdal.
Leitað verði allra Ieiða, sem hlíft gætu Eyja-
bökkum austan Snæfells. Náttúruverndarsam-
tökin benda á ályktun fi-á síðasta Náttúm-
verndarþingi, þar sem skorað er á Náttúru-
verndarráð að endurmeta afstöðu sína til virkj-
unar Jökulsár í Fljótsdal. Skorar NAUST á
Náttúruverndarráð að hraða því endurmati."
Hugmynd wm breytta tilhögun
í fi-amhaldi af ofangreindri ályktun Náttúru-
verndarþings (1993) kom fram ný og róttæk
hugmynd um breytta tilhögun á virkjun Jök-
ulsár í Fljótsdal. Hún felst í því að hætta við að
virkja ána sérstaklega, en veita vatni hennar í
þess stað í göngum yfir í fyrirhugað miðlunar-
lón Jökulsár á Dal, svokallað Hálslón, sem yrði
myndað með stíflu við Fremri-Kárahnjúk. Síð-
an yrðu árnar virkjaðar sameiginlega, að lík-
indum austur í Fljótsdal. Til að koma þessu í
kring þyrfti aðeins lítið inntakslón neðan við
Eyjabakkafoss, og hinu verðmæta Eyjabakka-
svæði yrði þyrmt. Hins vegar myndi jökulvatn
árinnar hverfa úr fai-vegi hennar eftir sem áð-
ur, og fossaval hennar yrði að jafnaði aðeins
svipur hjá sjón. Fyrirhugað vatnsborð Háls-
lóns yrði þá líka að hækka, til að mæta aukn-
ingunni. (Sjá „Virkjanir norðan Vatnajökuls".
Iðnaðan’áðuneytið 1994. Bls. 33)
Þrátt fyrir það myndu líklega flestir telja
þetta meira viðunandi virkjunarkost. Hins veg-
ar sjá virkjunaraðilar ýmis tormerki á þessari
tilhögun, og em að svo stöddu ekki tilbúnir að
Ijá máls á henni, enda krefst hún nýrra rann-
sókna og endurskoðunar á virkjunaráætlunum
fyrir Jökulsá á Dal. Sameiginleg virkjun ánna
yrði risavaxið orkuver, sem krefðist stórs
markaðs, svo sem risaálbræðslu, sem enginn
verndarsinni getur óskað eftir.
Hólendisskipwlag 1997
í maí 1997 kom út greinargerð um „Svæðis-
skipulag 2015“ á Miðhálendi Islands, sem
„Samvinnunefnd um svæðisskipulag Miðhá-
lendis íslands" stendur að. Þar er tekið undir
þá kröfu að tilhögun Fljótsdalsvirkjunar verði
endurskoðuð og ef til vill tengd Kárahnjúka-
virkjun:
„Gildi Eyjabakkasvæðisins vegna sérstæðs
gróðurfars, dýralífs, landslags o.fl., er svo mik-
ið, að ástæða er til að endurskoða tilhögun
virkjunar skv. gildandi lögum. Svæðið hefur
einnig mikið gildi fyrir ferðaþjónustuna. Gert
er ráð fyrir að skoðaðir verði til hlítar mögu-
leikar á að virkja saman Jökulsá á Brú (Kára-
hnjúkavirkjun) og Jökulsá í Fljótsdal, með
þeim hætti að Kárahnjúkalón geti nýst sem
miðlun fyrir bæði vatnasviðin" (bls. 131).
Landsvirkjun mótmælti þessari „íhlutun" í
virkjunaráform sín:
„Varðandi þann áskilnað nefndarinnar, að
skoðuð verði önnur útfærsla Fljótsdalsvirkjun-
ar með Kárahnjúkavirkjun, verður að hafa
hugfast, að framkvæmdir eru þegar hafnar við
Fljótsdalsvirkjun. Staðfest skipulag miðað við
ákveðna og auglýsta tilhögun Fljótsdalsvirkj-
unar er til staðar, ásamt virkjunarleyfi ráð-
herra. Hlýtur nefndin því að verða að taka tillit
til þess í skipulagstillögu sinni.“ (Jóhann Már
Maríusson, Sveitarstjómarmál 58. árg., bls.
16).
Kröfwr wm umhverfismat
Hinn 1. maí 1994 gengu í gildi „Lög um mat
á umhverfísáhrifum“ (nr. 63/ 1993) og hefur
Skipulag ríkisins yfirumsjón með framkvæmd
þeirra.
„Er þessum lögum m.a. ætlað að tryggja, að
metin séu þau áhrif, sem tilteknar fram-
kvæmdir hafa á umhverfið: Lífríki, vatn, and-
rúmsloft, landslag, minjar, mannlíf og fleira.
Hluti matsins er kynning framkvæmdar með
auglýsingu, sem gerir almenningi kleift að
kynna sér hana og koma á framfæri athuga-'
semdum. Leiði matið í Ijós umtalsverð áhrif á
umhverfið, ber að gera ráðstafanir, sem koma í
veg fyrir eða draga úr þeim áhrifum eins og
kostur er.“
Meðal þeirra framkvæmda sem „ávallt em
matsskyldar" skv. lögunum, eru:
„Vatnsorkuvirkjanir, með uppsett afl 10 MW
eða meira, eða vatnsmiðlanir, þar sem meira
en 3 km2 fara undir vatn, vegna stíflumann-
virkja og/eða breytinga á árfarvegi."
„Umhverfisráðherra getur ákveðið að meta
eigi umhverfisáhrif framkvæmdar, ef talið er
að hún hafi umtalsverð áhrif á umhverfi. Hver
sem er getur óskað eftir slíkum úrskurði... Ef
vafi leikur á um hvort framkvæmdir eru mats-
skyldar ber að leita úrskurðar umhverfisráð-
herra.“
Þetta er teldð úr bæklingi sem Skipulag rík-
isins gaf út. I lögunum er bráðabirgðaákvæði,
er segir „Þrátt fyrir ákvæði 17. greinar laga
þessara era framkvæmdir samkvæmt leyfum
útgefnum fyrir 1. maí 1994 ekki háðar mati á
umhverfisáhrifum samkvæmt lögum þessum."
Ekki fer milli mála, að allar framkvæmdir,
sem fyrirhugaðar eru við Fljótsdalsvirkjun,
eru matsskyldar skv. ofansögðu, ef undanþága
er ekki veitt.
Þær kröfur gerast nú háværai-, og koma úr
ýmsum áttum, að beita skuli lögum um um-
hverfismat í þessu tilviki. Náttúraverndarþing
1997 ályktaði „að skora á Umhverfisráðuneyt-
ið, að það sjái til þess að Fljótsdalsvirkjun fari í
umhverfismat." Vorið 1998 lagði Hjörleifur
Guttormsson alþingismaður fram tillögu til
þingsályktunar, þar sem skorað er á ríkis-
stjórnina að láta umhverfismat fara fram skv.
lögum. Nokkrir aðrii- þingmenn og ritsjórar
dagblaða hafa tjáð sig í þá veru, svo og Arni
Bragason, forstjóri Náttúruverndar ríkisins.
Útslagið gerði þó yfirlýsing Náttúruvernd-
arráðs (hins nýja), er það sendi Guðmundi
Bjarnasyni umhverfisráðherra hinn 11. júní sl„
svo hljóðandi:
„Náttúruverndarráð skorar á umhverfisráð-
herra, að beita sér fyrir lagasetningu, þar sem
fellt verði úr gildi leyfi Landsvirkjunai’ til að
virkja Jökulsá í Fljótsdal. Nýtt virkjanaleyfi
verði háð mati á umhverfisáhrifum. Því er
einnig beint til umhverfisráðherra, að hann
beiti sér fýrir friðlýsingu Snæfells og
Vesturöræfa og umhverfis, og tilnefni Eyja-
bakka sem Ramsarsvæði."
í sjónvarpsviðtali sama dag, lýsti Guðmund-
ur þeim vilja sínum að fullkomið umhverfismat
fari fram varðandi Fljótsdalsvirkjun, og kann-
að verði hvort Eyjabakkasvæðið falli undir al-
þjóðlegar reglur um verndun votlendis.
Finnur Ingólfsson iðnaðarráðherra hefur
látið svo um mælt, að hann sé hlynntur því að
matið fari fram, en hann telur jafnframt að það
breyti ekki fengnu virkjunarleyfi Landsvirkj-
unar og virkjunarheimild Alþingis. Er þá
spurning til hvers það væri. Ljóst þykir að
Finnur geti afturkallað virkjunarleyfið, sem
Jón Sigurðsson starfsbróðir hans veitti 1991,
og myndu þá reglur um umhverfismat vera í
fullu gildi.
Hjá Landsvirkjun hefur komið fram, að fyr-
irtækið sé að taka saman skýrslu um umhverf-
isáhrif Fljótsdalsvirkjunar og mat á þeim, og
muni hún verða tilbúin í nóvember. Er svo að
skilja að hún muni samsvara þeim kröfum sem
gerðar era um frummat í lögum um umhverfis-
mat. Þegar skýrslan liggur fyrir mun stjórn
Landsvirkjunar ákveða hvort hún verður nýtt
sem grandvöllur umhverfismats skv. lögum nr.
63/1993, en það ferli tekur a.m.k. tvö ár.
Ymsir baráttumenn fyrir stóriðju á Austur-
landi telja að ekki gefist tími til þess að fram-
kvæma slíkt mat, ef stefnt verður að tiltölulega
smáu álveri (120 þús. tonn), sem fyrsta áfanga í
uppbyggingu stóriðjuvers í Reyðarfirði. Ólík-
legt er þó að ráðherrar taki slíka áhættu, fyrir
næstu þingkosningar, þar sem greinilega er
þjóðarvilji fyrir lögformlegu umhverfismati
Fljótsdalsvirkjunar.
Hvers mó vsenta af umhverfismati?
Reynandi er að geta sér til um, hvað leiða
myndi af lögformlegu umhverfismati F’ljóts-
dalsvirkjunar. Eflaust myndi það kalla á frek-
ari rannsóknir á ýmsum sviðum náttúrafars og
endurmats á þeim þáttum sem þegar hafa ver-
ið kannaðir. Frumkönnun á landslagi og gróð-
urfari Eyjabakkasvæðis fór fram árið 1975.
Gróðurkort var gert 1978, smádýralíf kannað
1979, og talningar hafa farið fram á gæsum og
hreindýram.
Eftir 1977 beindust umhverfisrannsóknir að
mun stærra svæði, milli jökulsánna tveggja,
sem nú er farið að kalla Snæfellsöræfi, og síð-
an að Brúaröræfum. Aldrei hefur verið reynt
að meta vemdargildi hinna einstöku staða á
svæði Fljótsdalsvirkjunar eða gera vemdar-
kort af því. Þá hafa fossar og gljúfur Jökulsár
ekki verið tekin með í könnunum.
Áherslur og markmið náttúruverndar hafa
breyst á síðasta fjórðungi aldar. Sýnishorna-
vemd er á undanhaldi. Ymsir landnýtingar-
þættir hafa öðlast auldð vægi, svo sem ferða-
mennska og veiðar, og tilfinningaleg sjónarmið
era líka viðurkennd. Allt verður að meta út frá
nýjum forsendum.
Telja má nokkuð víst, að umhverfismat leiði
til gagngerðra breytinga á tilhögun (hönnun)
virkjunarinnar, sem til þessa hefur eingöngu
miðast við að ná hámarksorku úr vatnakerfinu,
með því að „blóðmjólka" hverja ásrsprænu
sem til næst. Þá verða eflaust skoðaðir allir
möguleikar á því að losna við hið víðfeðma
miðlunarlón á Eyjabökkum. Sá möguleiki er
einnig fyrir hendi, skv. lögunum, að virkjunin
sem heild verði lögð fyrir róða, þó slíkt hafi
enn ekki gerst í sambandi við umhverfismat
hér á landi.
Hver á að borga brúsann?
Forstjórar Landsvirkjunar hafa slegið því
fram, að búið sé að eyða um 2,7 milljörðum
króna á núgildi í rannsóknir og annan undir-
búning Fljótsdalsvirkjunar. Auk þess hafi hún
komist á framkvæmdastig árið 1991, en fram-
kvæmd hafi verið frestað. Engin sundurliðun
liggm- fyrii’ á þessari upphæð, og ber því að
taka henni með fyrirvara.
Mikið af umræddum rannsóknum eru hrein-
ar grunnrannsóknir á jai’ðfræði eða landfræði
NA-hálendis, sem þjóðfélaginu ber skylda til
að kosta, enda geta þær hvenær sem er öðlast
nýja og jafnvel hagnýta þýðingu. Þá hafa fjöl-
margai’ rannsóknir er vai’ða Fljótsdalsvirkjun
ekki einskorðast við hana, heldur tekið mið af
öðrum vii’kjunarkostum á mun stærra svæði,
allt frá Hraunum til Brúai’öræfa, og geta því
gagnast við aðrar viriíjanir. Þeim fjármunum
sem til rannsókna var varið hefur því ekki ver-
ið á glæ kastað, þótt Fljótsdalsvirkjun verði
ekki framkvæmd. Hvað varðar byrjunarfram-
kvæmdir, er líklegt að göngin í Teigsfjalli geti
notast við virkjun Jökulsár á Dal, ef sá kostur
verður valinn að veita henni austur í Fljótsdal.
Mistök stjórnarherra eru óteljandi gegnum
tíðina, og þau koma ævinlega niður á þegnun-
um, sem verða að borga brúsann. Ymsir vilja
meina að þjóðin hafi þegar greitt fyrir þessi
mistök og önnur sem orðið hafa í orkumálum,
með óeðlilega háu raforkuverði.
Eg efast ekki um að óspillt náttúrufar á
virkjunarsvæðinu muni ávaxta sig betur - jafn-
vel í krónum talið - en sjálf virkjunin, ef hún
verður framkvæmd, og það ætti að vera nokk-
ur sárabót.
Ég þakka Skarphéðni G. Þórissyni, líffræð-
ingi og kennara í Fellabæ, fyrir ómetanlega að-
stoð við samningu þessarar gi’einar. Hann hef-
ur útvegað heimildir og lesið textann margoft
yfir.
Höfundurinn er nóttúrufræðingur og býr
ó Egilsstöðum.
KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
VANDRÆÐA
STANDIÐ
Grandvarir púrítanar
í Guðs eigin landinu landa
gáttast er náttúran háttar
og afklæðist heilögum anda,
lifa í stöðugum ótta
við lostans ogfýsnanna fjanda
ogfreistingu holdsins
sem dafnaði fremur en þvarr
og undrast ef Clinton
ennþá lætur sér standa
alveg á sama um
Mr. Kenneth Starr.
KVÓTABÓT
Atlantshafið
ætti að vera bar
orðið gætu fiskifræðingar
viskífræðingar
og frystihúsagellurnar
gengilbeinur horskar.
Allir fengju kvóta
utan sægreifar,
- sem koma mætti fyrir
á Freeport
hér og þar -
en þingmennirnir gætu verið
þorskar.
VISTVÆN
ÞRÓUN
(Móderniséraður vikivaki)
gekk hún í skóginn grænan
gimtist út að sjá sér
þann er fýsti að fá sér
og fegurstur var með sann,
- aðeins þá einnota fann,
en nú er hún búin að ná sér
í náttúruvænan
margnota mann.
ÁFELLI
Tvísýnt vorsins veldi
þótt villiblómin reyni
að springa út í haga
og enginn veit hvort ástin
enn er lífs að kveldi
umhleypingadaga.
RÚSSNESKA
GAGN-
BYLTINGIN
Eitthvað í þessari
einkavæðingu brást.
Ó, þér trúboðar,
vissuð þér ei eða hvað
að rússnesk bylting
er glapsýn og ginning,
ófrjósöm uppgerðarást
ofan við beltisstað?
Höfundurinn er fyrrverandi fraeðslustjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. OKTÓBER 1998 1 3