Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1998, Blaðsíða 14
UM ÍSLENSKT, GRÆNLENSKT OG
NORRÆNT ÞJÓÐERNI AÐ FORNU
EFTIR GUNNAR KARLSSON
Það orkar barnalegg f samfélagi þjóða nú að karpg
við aðrar þjóðir um þjóðarafrek ó hæpnum forsendum
og beita hundalógík til þess að heimfæra söguleg afrek
upp ó eigin þjóð.
Teikning eftir Bo Bojesen.
VIÐ GETUM engan veginn treyst því að Norðurlandamaður um aldamótin 1000 hafi hugsað
um sig sem þegn eða borgara nokkurs eins lands. Þegar við gefum slíku fólki eitt ákveðið
landsfang erum við að troða upp á það hugmyndum sem tilheyra öðrum tíma.
/
IJANÚARMÁNUÐI síðastliðnum fann
ég að því í Morgunblaðinu að forsætis-
ráðuneytið hefði skipað nefnd til að gera
tillögur um minningarathafnir í tilefni af
þúsund ára afmæli landnáms norrænna
manna í Vesturheimi, án þess að þar
væri nokkur maður til nefndur sem hefði
sannanlega þekkingu á efninu. í því sam-
bandi reifaði ég í stuttu máli á hvem hátt þessi
tímamót kæmu Islendingum við, hvaða hlut Is-
land og íslenskir menn gætu talist eiga í því af-
reki að efna til markvissra siglinga á milli Evr-
ópu og Ameríku.
I Lesbók Morgunblaðsins 19. september síð-
astliðinn veittist Guðmundur Hansen, fyrrum
skólastjóri, að mér fyrir að segja að það hafi
verið norrænir menn sem sigldu fyrstir Evr-
ópumanna yfir Atlantshaf og könnuðu austur-
strönd Norður-Ameríku. Hann sakar mig um
að taka undir „sögulegar rangfærslur sem
koma fram í áróðri Norðmanna", sömuleiðis
„stómorska stefnu gegn Islandi", því að það
hafi verið „Islendingar einir sem fundu og
byggðu Grænland og ekki er vitað um neina
menn af öðru þjóðemi er þátt hafi tekið í
landaleitan þeirri og landkönnun sem hér um
ræðir“. Ég held að það sé brýnt að íslendingar
þekki og skilji merg þessa máls og ætla því að
nota grein Guðmundar sem kærkomið tilefni til
að skýra sjónarmið mitt nánar en rúm var til í
Morgunblaðsgreininni.
Lög, ríkisfang eg þióðerni
Guðmundur Hansen lætur eins og þetta mál
sé stórum einfaldara en það er í eðli sínu.
Þannig slær hann því umsvifalaust og um-
ræðulaust saman að vera í lögum lands og að
hafa ákveðið þjóðemi. Hann segir:
Óþarft mun vera að efast um þjóðemi Leifs
sonar Eiríks sem og að fjasa um „vegabréf1 í
því sambandi eins og Gunnar Karlsson gerir í
grein sinni, því allir þeir menn sem fæddir voru
og búsettir fyrir vestan mitt haf milli íslands og
Noregs á þjóðveldisöld voru í „íslenskum lög-
um“ nema dæmdir skóggangsmenn.
Mér kæmi ekki á óvart þótt eitthvað þessu
líkt stæði einhvers staðar í ritum Jóns Dúason-
ar. En kenningum hans um réttarstöðu Græn-
lands að fomu hefur verið andmælt rækilega
og sannfærandi af ábyrgum lögfræðingum,1 og
ekki veit ég betur en þessi staðhæfing sé til-
hæfulaus. Akvæðið um lagaskipti um mitt haf
kemur ekki fyrir í íslenskum lögum, og engar
heimildir em um að íslensk lög hafi gilt á
Grænlandi eða Grænland á neinn hátt talist
hluti íslénsks samfélags.
Þvert á móti er Græniand talið ásamt öðrum
grannlöndum Islands í Grágás, fomlögum Is-
lendinga. Ef maður týnist skal hann ekki talinn
af fyrr en eftir þrjú ár, „og er spurt úr Noregs-
konungs veldi og Svíakonungs og Danmörk og
Englandi og úr Eyjum [Færeyjum, Orkneyj-
um, kannski Suðureyjum] og af Grænlandi og
af Hjaltlandi, þá skal hið fjórða sumar brigða
féið.“2 „Ef maður tekur fé á Grænalandi, og
skal hann láta virða féið jafnt sem austur ...“,3
þ.e. eins og féð væri tekið austur í Noregi. „Ef
maður verður veginn á Grænalandi, og skal
það hér enn sækja sem önnur erlendisvíg, fyrir
það fram að eigi er skylt að sannaðarmenn hafi
út þar verið ,..“4 Hér kemur fram undantekn-
ing varðandi Grænland, eins og víðar í Grágás
um grannlönd. Eins er í næsta kafla á eftir
ákvæði um að maður sem verður sekur á
Grænlandi teljist sekur hér á landi líka. Slíkt
hefði auðvitað ekki þurft að taka fram ef það
hefði verið almenn regla að Grænland og ís-
land væm eitt umdæmi laga og réttar, á sama
hátt og til dæmis ísland og Grímsey, enda er
berum orðum talað um grænlensk lög í íslensk-
um miðaldaheimildum.6
I öðm lagi mundi það ekki sanna neitt um
ríkisfang og þaðan af síður þjóðemi, þótt ís-
lensk lög hefðu gilt vestan við mitt haf. Menn
vom auðvitað, og em, háðir landslögum þar
sem þeir vom útlendingar. Auk þess var það
engin regla á þessum tíma að lagaumdæmi og
ríki féllu saman. Norðmenn bjuggu þannig við
þrenn eða fem lög langt fram á 13. öld, og
Danir fengu ekki ein samstæð ríkislög fyrr en
á einveldistímanum á 17. öld.
í þriðja lagi vom menn á víkingaöld og mið-
öldum ekki knúðir á sama hátt og fólk er nú til
þess að telja sig til sérstaks ríkis, af því að
formlegur ríkisborgararéttur var ekki tÚ, þótt
auðvitað votti fyrir hugmyndum um borgara-
rétt í miðaldalögum. Samkvæmt Grágás áttu
útlendir menn sér mismikinn rétt og mismiklar
skyldur á íslandi eftir því hvað þeir stóðu
nærri íslendingum að uppmna og tungumáli.
Danski þjóðfræðingurinn Kirsten Hastmp hef-
ur lýst því hvernig íslensk lög sýna samsömun
íslendinga á þremur stigum,6 og mætti lýsa því
svo að þrír sammiðja hringir hafi verið dregnir
utan um hvem íslenskan einstakling.
Ysti hringurinn var dreginn utan um alla
Norðurlandabúa:7
Ef útlendir menn verða vegnir á landi hér,
danskir eða sænskir eða norrænir, úr þeirra
konunga veldi þriggja er vor tunga er, þar eigu
frændur þeirra þær sakir ef þeir eru út hér.
En af öllum tungum öðrum en af danskri tungu
þá á engi maður hér vígsök að sækja af frænd-
semis sökum, nema faðir eða sonur eða bróðir
Annars staðar kemur fram að enskir menn
em taldir standa næst íslendingum, þeirra
sem em samt utan þessa ysta hrings:8 „Nú
andast enskir menn hér, eða þeir er hingað era
enn ókunnari, og er eigi skylt að selja þeim [arf
hins látna], nema hér hafi verið fyrr sonur eða
faðir eða bróðir þeirra, og kannast þeir þá við.“
Annar hringurinn var dreginn utan um ís-
lendinga og Norðmenn sameiginlega. Þannig
átti allir, líklega allir útlendingar, að greiða
hafnartoll á íslandi, „nema Noregsmenn".9
Þriðji hringurinn var síðan dreginn utan um
íslendinga eina, eins og kemur glöggt fram í
ákvæðinu um víg útlendra manna sem er vitn-
að til hér á undan. Einnig má nefna tíundarlög-
in, eftir að þau komust á. Islenskum mönnum
var skylt að tíunda fé sitt, en útlendum mönn-
um ekki fyrr en þeir hefðu verið hér í þrjá vet-
ur eða gert bú. En „vorir landar" áttu að
greiða tíund af fé sem þeir höfðu með sér,
strax á fyrsta vetri eftir að þeir fluttust heim
frá útlöndum.10
Allt þetta sýnir viðleitni til að greina réttar-
farslega á milli Islendinga og útlendinga. En
engin formleg heildarákvörðun var nokkru
sinni tekin um einstaklinginn, hvort hann teld-
ist íslendingur eða ekki. Þannig skiptir það
máli, og er ekki bara fjas eins og Guðmundur
heldur, að benda á að fólk bar ekki vegabréf.
Þeir sem fluttust á milli landa eða áttu heima í
nýbyggð, fjarri ætt sinni, þurftu ekki nauðsyn-
lega að ákveða í huga sínum hvort þeir teldust
til eins landsins eða annars, ekki einu sinni í
þessum ríkisréttarlega skilningi. Því getum við
engan veginn treyst því að Norðurlandamaður
um aldamótin 1000 hafí hugsað um sig sem
þegn eða borgara nokkurs eins lands. Þegar
við gefum slíku fólki eitt ákveðið landsfang er-
um við að troða upp á það hugmyndum sem til-
heyra öðram tíma.
Loks væri engan veginn hægt að ganga út
frá að það ákvarðaði þjóðerni Leifs Eiríksson-
ar eða nokkurs annars manns á þessum tíma,
þótt við vissum til hvaða samfélags, lands, eða
ríkis, hann teldist. Ríkisfang er ekki það sama
og þjóðerni, og fyrir blómatíma þjóðernis-
hyggjunnar, á 18. og 19. öld, var sambandið
þar á milli ennþá óljósara en síðan hefur orðið.
Af öllum þessum sökum værum við svosem
ekkert komin áleiðis að ákvarða þjóðerni Leifs
Eiríkssonar þótt við vissum hvaða lögum hann
taldi sig eiga að hlýða.
Um grænlenskt og norrænt þjóðerni
Ég hef annars staðar fært rök að því að íbú-
ar íslands hafi aldrei litið á sig sem Norðmenn.
Meðan Island byggðist var verið að sameina
Noreg í eitt konungsríki, og við vitum ekki til
að hugmyndin um norska þjóð hafi verið til
fyrr en hún varð það sjálfsagt í þeim ferli.
Landnámsmenn íslands hafa því líklega frem-
ur litið á sig sem Sygni, þeir sem komu úr
Sogni, Hörða, þeir sem komu af Hörðalandi,
Mæri, þeir sem komu af Mæri, og svo framveg-
is. Þegar þetta fólk settist að á íslandi hvert
innan um annað og í bland við norrænt fólk
sem hafði búið á Bretlandseyjum, og kannski
eitthvað af Svíum og Dönum, þá hlaut strax í
upphafi að verða nærtækast að einkenna íbúa
samfélagsins með því að kalla þá Islendinga,
þegar á því þurfti að halda að einkenna þá á
einhvem hátt.11 íslendingar vissu auðvitað að
þeir væru skyldari Norðmönnum en öðram
mönnum og viðurkenndu það rækilega í Land-
námabók og öðram sagnaritum sínum. En
beinar heimildir era um að þeir hafi ekki kallað
sig norræna í þeirri merkingu sem orðið
„norskur" hefur nú. Þannig segir Snorri St-
urluson frá því að Hjalti Skeggjason hafi boðist
til að bera sáttaboð frá Ólafi Haraldssyni Nor-
egskonungi til Svíakonungs og lætur Hjalta
segja:12 „Ek em ekki norrænn maðr. Munu
Svíar mér engar sakir gefa.“
Landnám Grænlands bar ekki að með ná-
kvæmlega sama hætti, því við vitum ekki til að
þar hafi orðið sams konar þjóðablöndun og á
Islandi. En ef íbúar íslands kölluðu sig íslend-
inga strax í fyrstu eða annarri kynslóð hér á
landi, verður að teljast í meira lagi ósennilegt
að fólk af þessum fyrstu kynslóðum jafnvel hafi
haldið áfram að líta á sig sem íslendinga eftir
að það var sest að á Grænlandi. Miklu líklegra
er að fólk hafi orðið grænlenskt um leið og það
flutti bú sitt og heimili frá íslandi til Græn-
lands. Þannig vora það, eftir því sem við vitum
best, íslenskir menn sem námu Grænland
fyrstir Evrópumanna, og þannig má segja að
þeir hafi hafið landnám hvítra manna í Norður-
Ameríku. Ef við trúum frásögn Grænlendinga-
sögu var það líka íslenskur maður, Bjarni
Herjólfsson, sem fyrstur þess konar manna
kom auga á meginland Norður-Ameríku. (Eða
var það einhver skipverja hans kannski? Og
hver veit þá um þjóðerni hans?) En, væru það
íslenskir menn sem byggðu Grænland er óhjá-
kvæmilegt að segja að grænlenskir menn hafi
gert fyrstu tilraun evrópuættaðra manna til
þess að byggja ameríska meginlandið, það land
sem þeir kölluðu Vínland.
Hlýtur þetta ekki að orka á ókunnuga sem
óttalega smámunasamt karp? Jú, og það stafar
af því að ég hef fram að þessu sniðgengið meg-
inatriði málsins, það að allir þessir menn, frá
landnámsmönnum íslands til landnámsmanna
Vínlands, vora norrænir menn, þó í annarri
merkingu en Hjalti Skeggjason var ekki nor-
rænn. Auk þess sem orðið norrænn var látið
tákna íbúa Noregs, gagnstætt Svíum og Dön-
um, var það notað um Norðurlandabúa í heild,
svipað og nú er gert í íslensku. Þannig segir í
einni af sögunum af Ólafi konungi helga frá
mállausum þræl austur í Garðarííd, og vissu
menn ekki hvaðan hann var, „þess gátu þó
margir menn að hann myndi norrænn vera fyr-
ir því, að hann gerði vopn þau jafnan og bjó, er
Væringjar einir nýta.“13 Þarna er sýnilega átt
við mann hvaðan sem var af Norðurlöndum.
Þessi merking orðsins birtist líka í hugtakinu
„norræn tunga“, sem er haft um allar norræn-
ar mállýskur sameiginlega, í sömu merkingu
og orðasambandið „dönsk tunga“ hefur í til-
vitnun í Grágás hér á undan.
Ég átti að sjálfsögðu við þessa merkingu
orðsins „norrænn", þegar ég sagði í Morgun-
blaðsgrein minni að „norrænir menn“ hefðu
„fyrstir Evrópumanna kannað austurströnd
meginlands Norður-Ameríku um aldamótin
1000“. Það merkti ekki að ég teldi þessa menn
ekki grænlenska, eða suma þeirra jafnvel ís-
lenska. En það er hreinlega ekki hægt að segja
umheiminum með nægflegum sannfæringar-
krafti, eða á eins einfaldan hátt og heimurinn
vill hafa vitneskju, hvað íslenskir eða græn-
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. OKTÓBER ] 998