Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1998, Page 15

lenskir menn lögðu til þessa máls. Hitt getum við fullyrt að nor-
rænir menn voru þar að verki.
Norrsent tækniafrek
Norrænt þjóðerni landnámsmanna Grænlands og Vínlands er
þó einkum meginatriði málsins af því að kunnáttan sem þurfti til
að sigla yfir Norður-Atlantshaf með nægilegri vissu um að kom-
ast á fyrirfram ákveðinn stað var hvorki íslensk né grænlensk
heldur umfram allt norræn.
Um þetta lendir Guðmundur Hansen í átakanlegri mótsögn í
grein sinni. Annars vegar leiðréttir hann mig um að norrænir
menn hafi uppgötvað Norður-Ameríku, en bætir við: „rétt er hins
vegar að segja að norrænir menn hafi fundið og numið Island.“
Hins vegar hefur hann eftir Jóni Dúasyni að Islendingar hafi ver-
ið „fyrsta þjóðin sem lagði stund á úthafssiglingar, fyrsta hafsigl-
ingaþjóðin ..." Jafnframt kallar hann Sigurð Líndal til vitnis um
þessa staðhæfingu. Sé flett upp á tilvitnuðum stað hjá Sigurði
kemur í ljós að Guðmundur hefur rangt eftir honum. Sigurður
hefur þessi orð ekki um Islendinga, heldur um landnámsmenn Is-
lands,14 og þeir geta ekki með nokkru móti hafa verið Islendingar
fyrr en þeir voru komnir yfir til Islands, með þeirri siglingatækni
sem til þess þurfti. Sú tækni var frekar meiri en minni en sú sem
þurfti til þess að sigla frá Islandi til Grænlands eða frá Grænlandi
til meginlands Norður-Ameríku, því að lengsta leiðin sem óhjá-
kvæmilegt er að fara um opið úthaf þar sem ekki sést til landa,
mun vera á milli Færeyja og Islands (ef farið er um Hjaltland).
Við komumst því ekki framhjá því að úthafssiglingatæknin og
áræðið að leggja í opið haf urðu til meðal fólks sem bjó á landi
sem nú er hluti Noregs, hvernig sem það fólk hefur kennt sig til
þjóðernis þegar það var að smíða úthafsskip sín og ýta frá landi.
Það eina sem við getum fullyrt er að það hafi verið norrænt fólk, í
víðari merkingu þess orðs.
Einhverjum kynni að detta í hug að bjarga siglingaafrekinu
handa okkur Islendingum með þvi að segja að afreksmennirnir
hafi orðið Islendingar eftir að þeir komust yfir, og þvi hafi snilld
þeirra erfst til Islendinga en ekki Norðmanna. En þá erum við
gengin í gildru, því að við verðum þá að beita sömu reglu um land-
námsmenn Grænlands, Eirík rauða og Leif son hans. Þeir hætta
þá að vera íslenskir um leið og þeir taka sig upp frá íslandi. Og
afrekin að byggja Grænland og finna og kanna Norður-Ameríku
reynast vaiia eiga sér neina núlifandi erfingja, nema við látum
þau erfast ásamt landinu til Inúítaþjóðarinnar sem nú byggir
Grænland. Hvor leiðin sem farin er, er hætta á að við Islendingar
sitjum uppi slyppir og snauðir, dettum niður á milli þeirra sem
hófu úthafssiglingarnar og þeirra sem stigu fyrstir hvítum fótum
á landið sem nú þykir einna vænlegast til túristaveiða. Jafnvel frá
hreinu þjóðarhagsmunasjónarmiði okkar reynist vænlegra að
kalla afrekið norrænt og vera þátttakendur í því sem hluti nor-
rænna þjóða.
Um þjóðarstolt
Það er svosem ekkert röklegt við þjóðarstolt. Það er ekki
sennilegt að við séum hóti betri þótt við séum komin af fólki sem
vann einhver tiltekin afrek fyrh- þúsund árum. Ekki frekar en við
flest erum nokkru betri þó að einhverjum ellefu löndum okkar
gangi vel að sparka bolta í mark, eða íslensk stúlka stökkvi hátt á
stöng, eða önnur spili vel á fiðlu. Að minnsta kosti, ef við höldum
að þessi afrek sanni í rauninni að við séum betri en við værum
annars, þá leiðir það okkur inn á kynþáttahyggju sem við viljum
fæst beita fyrir okkur.
Samt sé ég enga ástæðu til að vera á móti þjóðarstolti. Það er
eins og hver önnur tilfinning sem hjálpar til að gera tilveruna svo-
lítið litríkari og skemmtilegri en ella og á vafalaust sinn þátt í að
halda samfélaginu saman. Stundum kann að vera að það magni
árásargirnd samfélaga, en þannig er það einatt með tilfinningar,
þær geta verið hættulegar ef þær ofhitna.
Eg sé þess vegna ekkert athugavert við að við íslendingar sé-
um stoltir af því að landar okkar á 13. öld skrifuðu sögur sem enn
teljast sígildur menningararfur. Mér finnst heldur ekkert að því
að við höldum því á loft með nokkru stolti að maðurinn sem stýrði
fyrstur Evrópumanna könnunarleiðangri um strönd Norður-Am-
eríku var að öllum líkindum fæddur á Islandi, og við getum með
þokkalegum líkum bent á fæðingarstað hans. Jafnvel má halda
því fram að það sé menningarhlutverk okkar Islendinga að láta
bera á þessu, því að þannig leggjum við okkar skerf af mörkum til
að gera menningararf heimsins svolítið ríkari og skemmtilegri.
Við megum jafnvel skammast okkar svolítið fyrir að hafa látið Ei-
ríksstaði í Haukadal liggja grafna og gleymda heiminum þangað
til nú.
Hins vegar eru þjóðarafrek sem slík ekkert hátt ski-ifuð í heim-
inum um þessar mundir. Það er búið að framleiða slík firn af
fólsuðum afreksverkum þjóða, einkum síðustu tvær aldirnai', að
maður þarf að hafa afar sterkan og auðskilinn málstað til að geta
haldið því fram við heiminn að við séum að sýna honum þjóðernis-
legan góðmálm. Það orkar barnalega í samfélagi þjóða nú að
karpa við aðrar þjóðir um þjóðarafrek á hæpnum forsendum og
beita hundalógík til þess að heimfæra söguleg afrek upp á eigin
þjóð. Og verst af öllu fer smáþjóð eins og Islendingum sjálfsmynd
útþensluþjóðarinnar, imperialistans, sem Jón Dúason og fleiri
menn á fyrri helmingi 20. aldar reyndu að gefa henni með áróðri
sínum um að Islendingum bæri réttur til Grænlands.
Heimildir:
1 [Gizur Bergsteinsson:] Álit nefndar, er skipuð var til rannsóknar á því, hvort
Island muni eiga réttarkröfur til Grænlands (Rv. 1952).
2 Grágás. Lagasafn íslenska þjóðveldisins. Gunnar Karlsson, Kristján Sveins-
son, Mörður Arnason sáu um útgáfuna (Rv., Mál og menning, 1992), 63.
3 Grágás (1992), 66.
4 Grágás (1992), 271.
6 Ólafur Lárusson: „Réttarstaða Grænlands að fomu.“ Andvari IL (1924), 59.
6 Kirsten Hastrup: „Defining a Society: The Icelandic Free State between two
worlds.“ Scandinavian Studies LVI (1984), 237-39.
7 Grágás (1992), 239. Fleiri dæmi em í Grágás (1992), 55, 240, 371.
8 Grágás (1992), 55-56.
9 Grágás (1992), 150.
10 Grágás (1992), 40.
11 Gunnar Karlsson: „Upphaf þjóðar á íslandi." Saga og kirkja. Afmælisrit
Magnúsar Más Lárussonar (Rv., Sögufélag, 1988), 29- 30.
12 íslenzk fornrit XXVII. Heimskringla II (Rv., Hið ísl. fornritafélag, 1945), 91.
13 Johan Fritzner: Ordbog over Det gamle norske Sprog II. Omarbeidet,
foroget og forbedret Udgave (Kristiania, Den norske Forlagsforening, 1891),
836.
14 Sigurður Líndal: „ísland og umheimurinn." Saga íslands I (Rv., Hið ísl. bók-
menntafélag, 1974), 201.
Höfundurinn er prófessor við Hóskóla íslands.
I í;. l-íiáí
4 m
ÍBÚÐARHÚSIN í Kirchsteigfeid sem arkitektinn Rob Krier frá Lúxemborg hefur hannað.
NÝTT ÍBÚÐAHVERFI
í BERLÍN-POTSDAM
EFTIR EINAR ÞORSTEIN ÁSGEIRSSON
dag er ekki aðeins verið að byggja
upp miðborgina í Berlín af mikilli
framsýni heldur er verið að reisa
nokkur íbúðahverfi í jaðri borgarinn-
ar. Þessi starfsemi er ekki síst tilkomin
vegna þess að fyrir árið 2000 á stjórn-
sýslan öll að vera flutt frá Bonn til
Berlínar. Og endaþótt enn séu um 1300
lóðir óbyggðar inní Berlín þar sem reisa
mætti um 200 þúsund íbúðir, þá eru svo
margar af þeim ófrágengnar hvað varð-
ar eignarrétt á þeim að jarðarsvæðin
verða ákjósanlegri.
I Kirchsteigfeld er búið að reisa
mestanhluta þeirra 2800 íbúða fyrir
7500 íbúa, sem þar eru skipulagðar. Þar
af eru 2000 félagslegar íbúðir en 800
einkaíbúðir. En auk þess er enn óbyggt
atvinnusvæði í sama hverfi með pláss
fyrir um 5000 vinnustaði.
Aðalskipuleggjandi hverfisins er
lúxemborgski arkitektinn Rob Krier.
Hann lagði þarna drögin að heilli og
samfelldri borg, sem nú eftir tveggja
ára byggingu og eftir að meginhluti
íbúðanna hefur verið tekinn í notkun
lítur frekar út fyrir að hafa vaxið
þarna á 25 árum. Áhrifin á staðnum
koma sannarlega á óvart, því þarna er
farið alveg nýja leið í útlitsgerð nýs
hverfis.
Sem dæmi um það má nefna að alls
hafa 30 arkitekta- og verkfræðistofur
alls staðar að úr Evrópu séð um teikn-
ingu húsanna sem þarna eru komin.
Litagleðin í útliti húsanna er mikil, sem
m.a. verður til þess að bflarnir utan við
húsin bera ekki hverfið ofurliði. Hvar
sem er í byggðinni eru mismunandi
formuð torg, þannig að fólk ratar vel
um hverfið. Þetta er ólíkt vejulegum
arkitektahverfum þar sem lögð er
áhersla á að allt sé eins „til að ná heild-
rænum svip“.
Mikil áhersla er að nota gömul for-
melement í gerð þessara nýju húsa:
Homturna, súlnaganga, terrössur, inni-
garða, þakíbúðir, út- og innskot.
Rob Krier, sem er einnig þekktur
sem listmálari og myndhöggvari, segist
hafa haft að leiðarljósi að gefa íbúunum
„meðvitund þess að vera heirna". Nokk-
ur listaverk eftir hann auk húsa eru á
víð og dreif í hvefinu. En arkitektúr-
gagnrýnendum finnst þó að hverfin
hans verði of skrautleg og „sæt“. Minni
á Lególand. Þetta er raunar gamalt
deilumál um það fyrir hvern er verið að
vinna: Listina eða fólkið.
Og félagsfræðingar frá Berlín hafa
þegar verið þarna á ferðinni og niður-
staðan er sú að ánægja íbúanna er
langt yfir landsmeðaltali í nýjum
hverfum. Það er því alveg óhætt að
mæla með heimsókn arkitekta og
byggingarmanna sveitarfélaganna í
þetta hverfi.
Höfundurinn er hönnuður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. OKTÓBER 1998 1 5