Lesbók Morgunblaðsins - 12.12.1998, Blaðsíða 6

ÍRSKA
UNDRIÐ
- öld ofbeldis og skáldskapar
EFTIR BJÖRGViN G. SIGURÐSSON
Tvennt hefur öðru fremur einkennt sögu írlands síðustu
öldina; ófriður og glæstur skáldskapur. Irland hefur
alið af sér fjögur Nóbelsskáld á öldinni, W.B. Yeats,
George Bernard Shaw, Samuel Beckett og nú síðast
Seamus Heaney. Og þá eru ótaldir þeir Oscar Wilde
og James Joyce sem eru ekki síður þekktir en Nóbels-
skáldin fjögur og fjöld i annarra skálda sem gert hafa
garðinn frægan innan Irlands og utan.
SAGA ÍRSKU skáldanna hefst
meö Jonathan Swift, sem skrif-
aði hina sígildu bók Ferðalög
Gullivers, sem enn lifir góðu
lífi og er almennt talin til
meistaraverka bókmenntasög-
unnar. Hefðina sækja írsk
skáld í brunna fyrri alda, fyrir
innrás Dana árið 800 og Breta og Norð-
manna á 12. öld. Fyrir þann tíma ríkti mikil
siðmenning á Irlandi þar sem munkar og
skáld ritu glæstar bókmenntir, en þangað
rekja Irar þá miklu skáldagáfu sem býr
með þjóðinni.
Nítjándu öldinni lauk með nýju upphafi í
írskum skáldskap. Þá komu fram á sjónar-
sviðið menn á borð við Oscar Wilde, George
Bemard Shaw og W.B. Yeats, sem hver
með sínu sniði átti eftir að marka djúp spor
í bókmenntasögu tuttugustu aldarinnar.
Þeir voru snillingar hver á sinn mátann.
Oscar Wilde í sínum mögnuðu háðsádeilum
á bresku yfirstéttina, Shaw var ekki síðri
meistari orðsins og barðist fyrir sósíalisma
og bættu mannfélagi í hinum gríðarlega
vinsælu leikritum sinum.
Nóbelsskáldið í hópnum, W.B. Yeats, reit
hinsvegar ljóð og hafði ómetanleg áhrif á þá
sem eftir komu með skáldskap sínum og var
einn helsti leiðtogi hreyfingarinnar á fyrstu
árum 20. aldarinnar.
SÝÐUR Á KEYPUM
írska skáldahreyfíngin, svo kallaða, var
merki um þá ótrúlegu sköpunargáfu sem
bjó með þjóðinni á eyjunni grænu við lok 19.
aldarinnar. Sköpunargáfu sem kom fram í
mikilli gerjun í skáldskap, stjórnmálum og
listsköpun almennt. Þegar írska þjóðin var
að uppgötva uppruna sinn og rætur, sér-
stöðu sína og menningu.
Á síðari hluta 19. aldarinnar reið mikil
pólitísk vakning yfir Irland. Þjóðernishreyf-
ingin Irska bræðralagið var stofnuð 1858 og
í kjölfarið fylgdi krafan um heimastjórn og
árið 1874 átti sú hreyfing 60 þingmenn í
þinginu. Á eftir kom landstríðið sem fólst í
því að írskir leiguliðar neituðu að borga
leigu til landeigenda, sem að mestu leyti
voru breskir og leiddi til þess að landlögin
voru sett sem breyttu írskum bændum úr
leiguliðum í smábændur á eigin skikum.
Rithöfundarnir áttu margvíslegar rætur í
Dublin sem var á margan hátt í ætt við
Aþenu til forna, þar sem rann saman allra
handa frjó listsköpun og menningarvakning
og gróska einkenndu mannlífið sem var að
vakna úr dróma þeim sem hörmungar lið-
inna alda höfðu í för með sér. Sú gerjun
sem einkenndi Dublin á þeim tíma endur-
speglast á einkar eftirminnilegan hátt í bók-
um á borð vid Hail and Farewell eftir Geor-
ge Moore, Dublinarbúar eftir James Joyce
og í bók Oliver St. John Gogartys, As I was
going down Sackville Street. En oft sauð á
keipum og fram fór mikil, grimm og á köfl-
um hatursfull rökræða á milli kaþólskra
lýðveldissinna og mótmælenda sem vildu
halda tryggð við Englendinga. Um langt bil
höfðu mótmælendur af breskum uppruna
ásamt Englendingum stjórnað landinu og
haft þar tögl og hagldir. Þess má geta að
mótmælendur voru innan við 10% af íbúum
írlands en sátu nær undantekningarlaust
að kjötkötlum landsins á meðan kaþólsk al-
þýðan leið skort og svalt. Svo ekki sé meira
sagt þegar horft er til hungursneyðarinnar
miklu 1845 sem hafði í för með sér að millj-
ónir Ira fiuttu til Bandarikjanna og rúm
milljón svalt til bana.
Hinir rammírsku rithöfundar á borð við
P.D. Moran voru tortryggnir í garð þeirra
skáldbræðra sinna sem voru af ensku bergi
brotnir og mótmælendur í þokkabót, á borð
við W.B. Yeats og héldu því fram að sönn
írsk menning væri einungis kaþólsk. Sjón-
armið sem síðar átti eftir að ýta undir flótta
írskra rithöfunda til Englands, þar sem þeir
áttu bágt með að þola þann yfirgengilega
mikla sess sem trúarbrögðin áttu eftir að
skipa í írsku þjóðlífi. Það voru samt sem áð-
ur kaþólskir rithöfundar á borð við James
Joyce og George Moore sem sýndu írum
raunsanna mynd af þjóðinni, þar sem hetju-
dáðir ofbeldisins voru víðs fjarri.
SJÁLFSTÆÐISBARÁTTAN
Heimastjórn var samþykkt árið 1914 en
frekari umbótum var frestað vegna fyrri
heimsstyrjaldarinnar, sem mikill fjöldi íra
barðist í undir merkjum Breta. Þrátt fyrir
almenna andúð þeirra á öllu sem breskt gat
talist.
Árið 1916 gerðu lýdveldissinnar uppreisn,
páskauppreisnina, en hún var brotin á bak
aftur og fimmtán af leiðtogum hennar voru
teknir af lífi. Sú aftaka olli gríðarlegri reiði á
Irlandi og leiddi til stórsigurs Sinn Fein í
kosningunum 1918; hvers helsta markmið
var frjálst Irland. Á eftir fylgdi þriggja ára
stríð á milli Irska lýðveldishersins og
breskra hersveita 'sem lauk 1922 með samn-
ingnum um að 26 sýslurnar á sunnanverðri
eyjunni fengu sjálfstæði, lýðveldið írland,
DUBLIN að kvöldlagi.
Seamus Heaney
en sýslurnar sex í norðri voru áfram undir
breskri stjórn. Þar var, og er, búsettur
meirihluti mótmælenda á Irlandi og eru þeir
tæplega tvöfalt fleiri en kaþólikkar á Norð-
ur-írlandi.
Nýja stjórnin í lýðveldinu þurfti svo að
takast á við borgarastyrjöld í kjölfarið á
milli þeirra sem vildu að allar 32 sýslurnar
sameinuðust í frjálsu írlandi og þeirra sem
sættu sig við samninginn sem gerður hafði
verið. Þaraa var komið upphafið að því sem
við þekkjum sem írska ófriðinn. Alla tíð síð-
an 1922 hafa mótmælendur markvisst kúgað
hinn kaþólska minnihluta með því að láta
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. DESEMBER 1998