Lesbók Morgunblaðsins - 12.12.1998, Blaðsíða 11

ásamt Sigríði Þorbjarnardóttur erfðafræðingi.
rar skoða sýni um borð í Bjarna Sæmundssyni
ildur Sigurðsson sjávarlíffræðingur sem, seinna
ilann í Singapúr, Arnþór Garðarsson prófessor f
,gnar Ingólfsson, prófessor í vistfræði.
er að þjálfa nemendur í að nálgast kennileg
viðfangsefni í líffræði með gerð líkana og próf-
un þeirra. Ahersla er lögð á þjálfun við gagna-
öflun, tölfræðilega úrvinnslu gagna og notkun
tölva við prófun stærðfræðilegra líkana. Þessi
braut undirbýr nemendur fyrir rannsóknir og
vinnu við kennilega og tölulega líffræði á ýms-
um sviðum.
Eins og áður sagði er nám til BS-prófs 90
einingar. Árið 1975 var tekið upp eins árs
framhaldsnám, svokallað fjórða árs nám. Það
má skipuleggja sem bóklegt nám eingöngu en
flestir kjósa að vinna rannsóknaverkefni.
Þetta nám gefur ekki sérstaka prófgráðu. Inn-
an Háskóla íslands hefur lengi verið áhugi á
að efla rannsóknatengt framhaldsnám, þ.e.
nám til meistara- eða doktorsgi'áðu. Þar hafa
þó tvö sjónarmið togast á, annars vegar það að
deildir Háskóla Islands geti ekki boðið jafn-
fjölbreytt framhaldsnám og miklu stærri skól-
ar erlendis, og að íslenskir stúdentar hefðu
gott af því að fara utan í framhaldsnám, slíkt
víkkaði sjóndeildarhring næstu kynslóðar sem
til starfa kæmi. Hins vegar er ljóst að fátt er
betur til þess fallið að efla rannsóknir innan
Háskólans en einmitt rannsóknatengt fram-
haldsnám. I raunvísindadeild var tekið upp
meistaranám (MS-nám) árið 1989 en nemend-
ur þurfa enn að fara utan til að afla sér dokt-
orsgráðu. Nú eru 34 nemar skráðir í MS-nám í
líffræði og 27 hafa útskrifast. Allstór hluti hef-
ur vinnuaðstöðu utan Háskólans þó svo um-
sjónarkennari sé alltaf við líffræðiskor. MS-
nemar vinna þannig að rannsóknum á Haf-
rannsóknastofnun, á Keldum, Veiðimálastofn-
un og Krabbameinsfélaginu. Nokkrir BS-líf-
fræðingar stunda MS-nám við læknadeild.
Nær allir MS-nemar við líffræðiskor sækja
einhver námskeið við erlenda háskóla og sum-
ir dvelja erlendis hluta námstímans.
Mennlun og störf líffrseðinga
á íslandi
Þjóðfélagið gerh- sífellt auknar kröfur til
menntunar: eitt sinn var stúdentspróf vega-
bréf að góðu starfí, seinna dugði fyrra há-
skólapróf (BS eða BA) en ungir líffræðingar
sem vilja skapa sér starfsvettvang við rann-
sóknir eða önnur sérfræðistörf verða nú að
sýna fram á reynslu og þjálfun fengna með
rannsóknatengdu framhaldsnámi eftir BS-
próf.
Ekki er til nákvæm skráning á því hve
margir líffræðingar hafa lokið framhaldsnámi,
enda hópurinn orðinn stór og margir erlendis.
Lausleg könnun sýnir að a.m.k. 200 hafa lokið
meistara- eða doktorsprófí. Til viðbótar eru '
a.m.k. 40 í doktorsnámi eða hliðstæðu námi er-
lendis og 35-40 líffræðingar eru við MS-nám
við Háskóla Islands. Islenskir líffræðingar
hafa sótt framhaldsnám sitt víða. Líklega hafa
flestir farið til Bandaríkjanna. Bretland var
lengi vinsælt en há skólagjöld hafa nær stöðv-
að sókn íslenskra líffræðinga þangað. Margh-
hafa stundað framhaldnám á Norðurlöndum,
einkum í Svíþjóð og Danmörku. Þá hafa líf-
fræðingar stundað framhaldsnám á írlandi,
Frakklandi, Hollandi, Þýskalandi og Sviss,
nokkrir hafa farið til Kanada og einstaka enn
lengra, m.a. til Nýja-Sjálands.
Allar götur frá upphafi líffræðinámsins hafa
heyrst raddir um að offjölgun væri yfirvofandi
í stéttinni og stórfellt átvinnuleysi á næsta
leiti. Guðmundur Eggertsson prófessor áætlar
að um 1960 hafi menntaðir líffræðingar hér-
lendis verið um 30 talsins. Því má ætla að nú
hafi uppundir 700 manns lokið BS-gráðu eða
hliðstæðu prófi í líffræði. Þar af eru líklega
a.m.k. 50 erlendis við nám eða störf og nokkrir
eru komnir á eftirlaun. Hin fyrsta kynslóð líf-
fræðinga, sem aðallega lærði í Danmörku á
fyrri hluta þessarar aldar, er nú horfin á
braut. Segja má að Ingólfur Davíðsson grasa-
fræðingur, sem lést fyrr í haust í hárri elli,
hafi verið síðastur þessara frumherja til að
kveðja.
Könnun sem gerð var í byrjun þessa árs
sýnir að a.m.k. 450 líffræðingar voru hérlendis
við störf sem á einhvern hátt tengjast líffræði.
Það bendir ekki til þess að stór hluti íslenskra
líffræðinga gangi atvinnulaus eða hafi fundið
sér starf óskylt líffræði. Líffræðinga er að
finna á yfir 100 vinnustöðum (eru þá einstakar
stofnanir Háskóla íslands taldir sem sérstakir
vinnustaðir). Þessi staðreynd sýnir vel þá
miklu breidd sem starfsvettvangur líffræðinga
spannar og mikilvægi líffræði á mörgum svið-
um þjóðfélagsins. Flestir starfa hjá ríkinu
(363), upplýsingar fundust um 67 sem starfa
hjá einkafyrirtækjum og 18 líffræðinga í þjón-
ustu sveitarfélaga (2. mynd). Af ríkisstofnun-
um má nefna Háskóla Islands, rannsókna-
stofnanir atvinnuveganna, skóla og stjórn-
sýslu. Af einstökum vinnustöðum eru flestir
líffræðingar á Hafrannsóknastofnun, þá á Líf-
fræðistofnun Háskólans og þar næst á Land-
spítalanum (3. mynd). Hátt í 50 kenna í
menntaskólum, fjölbrautaskólum og öðrum
framhaldsskólum og aðrir 10 kenna í sérskól-
um. Aðeins fundust þrír menntaðir líffræðing-
ar við kennslu í grunnskólum. Sé litið á Há-
skóla íslands sem heild er hann stærsti vinnu-
staðurinn, en innan hans starfa tæplega 90 líf-
fræðingar.
fslensk erfðagreining er í hópi stærstu
vinnustaða líffræðinga, þar voru 26 líffræðing-
ar snemma á þessu ári en hefur að líkindum
fjölgað síðan. Hjá Krabbameinsfélaginu voru
10 líffræðingar. Önnur einkafyrirtæki eru
einkum fiskeldisstöðvar, lyfjafýrirtæki og fyr-
irtæki á sviði líftækni en þau eru flest með 1-2
líffræðinga í starfí. Líffræðingar hjá sveitarfé-
lögum eru t.d. heilbrigðisfulltrúar og forstöðu-
menn náttúrustofa sem nú eru í Bolungarvík,
Neskaupstað, Vestmannaeyjum og í Kópavogi.
í ofangreindri könnun var einnig greint
hvernig líffræðingar skiptust eftir starfssviði
(4. mynd). Við slíka flokkun orkar ýmislegt
tvímælis og upplýsingar voru ekki tiltækar um
vinnu eða /annsóknir einstaklinga við allar
stofnanir. Utilokað reyndist að gi-eina sundur
vinnu við erfðafræði, frumulíffræði og sam-
eindalíffræði lífvera annarra en mannsins ann-
ars vegar, og hins vegar rannsóknir og vinnu
nátengda læknisfræði og heilbrigðsvísindum
(þ.e. sem tengjast manninum beint). Þessi svið
voru því sett undir einn hatt. Til nýtingar nátt-
úruauðlinda töldust störf tengd landbúnaði,
2. mynd. Atvinnurekendur líf-
fræðinga í ársbyrjun 1998
Skipting starfa milli ríkis, sveitarfélaga
og einkafyrirtækja
3. mynd. Stærstu vinnustaðir
líffræðinga í ársbyrjun 1998
Hafrannsóknastofnun
mmmrnm
Landspitalinn
Islensk erfðagreining
Náttúrufræðistofnun islands
Tilraunastöð Háskólans, Keldum
Blóðbankinn
fíannsóknastofnun landbúnaðarins
Krabbameinsfélag íslands
| Lifeðlisfræðistofnun HÍ
| Veiðimálastofnun
| fíanns. veirufræði
Iðntæknistofnun
Hollustuvemd
10 20 30 40 50 60 líffr.
Fjöldi líffræðinga
4. mynd. Við hvað starfa líf-
fræðingar? Hlutfall líffræðinga á
helstu fræðasviðum sem tengjast
rannsóknum, hagnýtingu og verndun
í ársbyrjun 1998
ÍW Frumu-
líffræði
erfðafræði,
órverufræði,
heilbrigðis
tengdstörf /
Nýting
náttúru-
auðlinda
Vistfræði
og náttúruvemd
sjávarútvegi, skógrækt og fiskeldi. í þriðja
flokkinn féll vinna og rannsóknir tengd nátt-
úru landsins sem ekki tengjast hagnýtingu,
einkum á Náttúrufræðistofnun íslands, Líf-
fræðistofnun Háskólans, Náttúruvernd ríkis-
ins og í ráðuneyti umhverfismála. Eins og sést
eru fyrri hóparnir tveir langstærstir og skipt-
ast nokkuð jafnt í þá sem vinna við nýtingu líf-
rænna auðlinda og í þá sem vinna að heilbrigð-
isvísindum, erfðafræði, örverufræði og skyld-
um greinum. Þriðji hópurinn, sá sem tengist
rannsóknum og vinnu við hina lifandi náttúra
landsins, er langminnstur og telur aðeins 36
líffræðinga. Þessi lága tala skýrir væntanlega
hvers vegna íslendingar eru skemmra á veg
komnir í rannsóknum á eigin náttúru en ná-
grannaþjóðirnar.
Líflreeðirannsóknir við
Háskóla islands
Við Háskóla íslands eru kennsla og rann-
sóknir stjórnunarlega aðskilin. Líffræðiskor
er sá hluti stjórnsýslu Háskólans sem sér um
kennslu í líffræði en rannsóknir líffræðinga við
Háskóla Islands eru innan Líffræðistofnunar
háskólans. Fjárveitingar til rannsókna fastra
kennara í líffræði eru skammarlega litlar. Þær
hafa undanfarin ár aðeins numið um 175 þús. á
hvern kennara og gefur augaleið að sú fjár-
veiting leyfir ekki mikil umsvif við rannsóknir.
Að þessu leyti til er miklu verr búið að Há-
skóla íslands en flestum öðrum rannsókna-
stofnunum þar sem líffræðingar vinna. Líf-
fræðingum Háskóla íslands hefur hins vegar
gengið vel að afla sér fjár til rannsókna á sam-
keppnisgrundvelli með umsóknum í rann-
sóknasjóði hérlendis og erlendis. Velta Líf-
fræðistofnunar var þannig um 115 milljónir
króna á síðasta ári, margfalt hærri en þær 6
milljónir sem ríkið veitti til hennar, og er
besta vísbendingin um umfang líffræðirann-
sókna við Háskóla íslands.
Framtíð líffrseðikennslu og rann-
sókna við Hóskóla íslands
Það sem helst hefur staðið líffræðikennslu
fyrir þrifum er lélegt húsnæði en þó framar
öllu fátæklegur og oft úreltur tækjabúnaður.
Undirgreinar líffræðinnar eru misfrekar á
tækjabúnað en margar undirstöðurannsóknir
er ekki hægt að stunda þannig að þær séu
samkeppnishæfar án þess að hafa yfir að ráða
miklum og dýrum tækjum. í sameindalíffræði
stefnir í neyðarástand, þar verður ekki lengur
beðið með að endurnýja og bæta tækjabúnað.
Aðrar greinar líffræði, t.d. vistfræði, krefjast
minni tækjabúnaðar en einnig þar vantar mik-
ið á boðlegt umhverfi til kennslu. Háskólinn
hefur nýtt sér hús Náttúrurannsóknastöðvar-
innar við Mývatn til rannsókna og kennslu, og
í Sandgerði hefur Líffræðistofnun tekið þátt í
uppbyggingu aðstöðu fyrir rannsóknir í sjáv-
arlíffræði. Við líffræðiskor er þó nær engin að-
staða fyrir tilraunavinnu með plöntur eða
stærri dýr. Háskóli íslands þarf að eiga x-ann-
sóknastöð þar sem hægt er að tvinna saman
kennslu og i’annsóknir á íslenskri náttúru. Er
vonandi að fyrmhuguð í’annsóknastöð á
Kvískei'jum muni bæta þar úr.
Það er ljóst að á næstu árum verður líf-
fræðileg þekking burðarás breytinga og bylt-
inga á mörgum sviðum þjóðlífsins, og víða að
verður leitað til líffræðinga um svör. Nýjar að-
ferðir í sameindalíffræði eru í þann veginn að
gjörbreyta sjálfum grundvellinum að læknis-
fræði. Þær eru líka að valda byltingu í kyn-
bótastarfi og gætu fljótlega haft áhrif á ís-
lenskan landbúnað, t.d. í korm-ækt þar sem
í-annsóknir á Líffræðistofnun ei-u í farar-
bx-oddi. Líffræðileg þekking vei-ður í framtíð-
inni að ráða meiru um það hvernig við nýtum
auðlindir hafsins, landgræðslustarf byggir á
líffræðilegum gnmni, og sömuleiðis spár og
viðbrögð við auknum gx-óðurhúsaáhrifum. Um-
hverfismál munu í fí-amtíðinni verða miklu
meira ábei-andi á vettvangi þjóðmálanna og
þar er hin lifandi náttúra í brennidepli. Fyrir-
sjáanleg er miklu meii-i samvinnu þjóða um
verndun lífrænna auðlinda og ef við Islending-
ar ætlum að uppfylla alþjóðlega sáttmála á því
sviði verðum við að stórauka rannsóknir á
náttúru landsins.
Allt þetta krefst þess að vel sé búið_ að lif-
fræðii-annsóknum og kennslu. Háskóli Islands
naut einstaks láns þegar fyrsta kynslóð líf-
fræðikennara valdist þar til starfa en nauðsyn-
legt er að tryggja viðunandi i-annsóknaum-
hverfi til að laða áft-am að hæft fólk. Margir
kennai-ar við Háskóla Islands njóta vinnu
sinnar og hins akademíska umhvei-fis að því
marki að þeir eru í-eiðubúnir til að starfa við
lakari kjör og lægi-i laun en þeir gætu fengið
annai-s staðar. Háskóli Islands er æðsta
menntastofnun þjóðarinnar en n'kisvaldið kýs
að sníða honum þrengri stakk en öðrum
kennslu- og i-annsóknastofnunum. Það er bæði
uggvænlegt og óskiljanlegt hversu illa er búið
að kennslu og i-annsóknum í líffræði. Þessu
verða stjói-nvöld að breyta.
Þóra Ellen Þórhallsdóttir er prófessor í grasafræði við
líffræðiskor og skorarformaður líffræðiskorar.
tSKÓLA ÍSLANDS 30 ÁRA
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. DESEMBER 1998 1 1