Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1999, Blaðsíða 8

RÚNAR
KRISTJÁNSSON
Á SKÓGUM
Fróðleikskosti fann ég mér
fljótt íSkógum næga.
Þjóðlífshollan blóma ber
byggðasafnið fræga.
Þar er gefin sögusýn
sem íminni stendur.
Hrifín var þar hugsun mín
hátt um tímans lendur.
Safnið allt er kostum krýnt,
kann sitt gildi að boða.
Þar er gestum sitthvað sýnt
sem er vert að skoða.
Þar að verki er Þórður enn,
þjóðarminjum bjargar.
Slyngir eru slíkir menn,
slá á nótur margar.
Það að efla þjóðararf
þrátt er skyldan mesta.
Þórður vinnur þannig starf,
það sjá augu gesta.
Fann ég eins og fleiri þar
fróðleikskosti næga.
Mér í hendur blessun bar
byggðasafnið fræga.
VALDIMAR
BRIEM
Hann gaf okkur perlurnar
sálmana sína,
þar sérhver lína
mun við þeim skína
sem þekkja innblásna andagift.
Hann gaf þessa auðlegð af sálu
sinni
og sífellt vex hann við meiri kynni
með áhrif sem aldrei dvína.
Og stundum hefur það sköpum
skipt
í skilningi þjóðar barna,
að sálmar hans geta sálum lyft
og sýnt þeim þann trúar kjarna
sem lífínu er leiðarstjarna.
HINSTA
GANGAN
Einn ertu að berjast
í illfæru brattra hlíða,
í óveðri miklu,
heltekinn feigðarkvíða.
Þar sérðu ekki lengur
þá leið sem þú taldir þér færa,
því lemjandi hryðjurnar
augu þín meiða og særa.
Og dimmviðrið eykst
uns sortinn um sál þína grípur
og sársaukinn fullur
af blóði af axigum þér drýpur.
Þá hvíslar þú orð
sem hverfa í öskrandi vindinn,
en hvert ferð þú sjálfur
sem vildir á hæsta tindinn?
Höfundurinn býr á Skagaströnd.
FRELSJ OG ÖRLENDI
I GRETTLU
EFTIR HERMANN PALSSON
Ingimundur gamli talaði um ísland sem eyðisker og
segar Ketill flatnefur heyrir mikið látið af landkostum
hér, þá verður karli að orði: „í þá veiðistöð kem eg
aldregi á gamals aldri".
FYRIR nokkram áram tók ég saman
dálítinn bækling um Grettlu. Hug-
myndin var að túlka þessa einstæðu
sögu í samræmi við þá mannúðar-
stefnu sem talist getur einn af þrif-
gjöfum islenskrar menningar fyrr á
öldum. Mér tókst aldrei að fínna
neinn sem vildi gefa kverið út og þó
hefur mér dottið í hug að ýmsum unnöndum
Grettlu kynni að þykja gaman að bjástri mínu.
1. í Irelsis leit
Fyrsti garpur Grettlu, Önundur tréfótur,
„var víkingur mikill og herjaði vestur um haf
berst á móti Haraldi konungi í Haíúrsfirði,
hrökklast síðan frá óðulum sínum í Noregi og
gerir sér að lokum bú að Kaldbaki á Ströndum.
I fljótu bragði virðist Tréfótur eiga harla fátt
sameiginlegt með Þorsteini drómundi, kemp-
unni í sögulok, sem leggur leið sína í þveröfuga
átt úr Noregi, fer alla leið austur í Miklagarð
til að hefna bróður síns, kynnist göfugri hús-
-freyju á staðnum, lendir þar í mögnuðum
ævintýrum, gengur að lokum í helgan stein og
endar ævi sína suður í löndum, víðs fjarri
heimahögum. En þegar betur er að gáð verður
ljóst að hér er allt af ráði gert. Tréfótur í út-
norðri er ekki einungis langafi Drómundar í
landsuðri, heldur era örlög beggja engan veg-
inn óskyld: báðir lenda þeir í útlegð og týna
frelsi, hvor með sínum hætti. Örlendi1 og frelsi
eru einnig mikilvægir þættir í ævi Grettis
sjálfs, renna eins og rauðir þræðir um söguna í
heild.
Frásögninni af víkingnum sem missir annan
fótinn í orrustu gegn einvaldi og öðlast nýja
frægð með því að flýja úr Noregi, svipar til
ýmissa lýsinga í Landnámu og íslendinga sög-
um. Önundur tekur sér bólfestu undir snævi
þöktum Kaldbaki og líktist að því leyti öðrum
landnemum sem áttu mikið undir sér að hann
gat valið um þrennt: að lúta valdi Haralds
hárfagra og gerast „þræll“ hans, að berjast
gegn ofríki konungs og falla fyrir vopnum hans
á óðalsjörð sinni, ella þá að flýja land og nema
sér nýjan bústað handan við Islandshaf. Með
fyrsta kosti gátu menn forðast útlegð, en
misstu þó frelsið um leið; þeir sem völdu annan
kost fómuðu lífi sínu fyrir frelsið og fóru því
alls á mis; þriðja leiðin tryggði þeim að vísu
frelsi undan ánauð Haralds hárfagra, en
kostaði þó útlegð og örlendi frá átthögum, ætt-
ingjum og vinum.
Ketill flatnefur í Laxdælu lætur orð falla á
þessa lund: „Líst mér svo sem oss séu tveir
kostir gjörvir: að flýja land eða vera drepnir
hver í sínu rúmi.“ Bjöm austræni sonur
hans er ekki í neinum vafa um hvem
kostinn hann á að velja: „Eg vil gera
að dæmum göfugra manna og flýja
land þetta. Þykkjumst eg ekki af
því vaxa þótt eg bíða heima
ÞRÆLA Haralds konungs, og
elti þeir oss af eignum voram, eða
þiggja af þeim dauða með öllu.“
Slíkrar hugmyndar gætir raunar í
Grettlu sjálfri: „Þá voru fyrir vest-
an haf margir ágætir menn,
þeir sem flýið höfðu óðul
sín úr Noregi fyrir
Haraldi, því að hann
gjörði alla útlæga,
þá sem í móti hon-
um höfðu barist,
og tók undir sig
eignir þeirra“.
Römm andúð
á konungs
valdi er
fólgin
skammar-
yrðinu
KONUNGSÞRÆLL sem var einmitt notað
um þá sem þjónuðu yfirmanni sínum af
trúnaði, enda segir svo í Grettlu: „Geirmundur
[....] kveðst og eigi nenna að gerast konungs-
þræll og biðjast þess er hann átti áður sjálfur."
Að hyggju þeirra sem völdu sér frelsi í nýjum
byggðum fyrir handan haf, hafði Island margt
sér til ágætis: „Er mér sagt gott frá landakost-
um, að þar gangi fé sjálfala á vetram en fiskur
í hverju vatni, skógar miklir, en frjálsir af
ágangi konunga og illræðismanna“ (Vatns-
dælá). Landnemar á Islandi vora komnh- svo
langt út í buskann að þeir voru öruggir jafnt
fyrir Haraldi hárfagra og víkingum vestan
hafs. Hin hugmyndin kemur einnig fram að
vafasamur ávinningur sé í bústaðaskiptum,
enda segir konungssinninn Ingimundur gamli
við Sæmund fóstbróður sinn, sem barðist gegn
Haraldi: „Og hefði betur verið að þú hefðir mér
fylgt í Hafúrsfirði og þurfa nú eigi að fara í
EYÐISKER þetta“. Þegar Ketill flatnefur
heyrir mikið látið af landskostum hér, þá verð-
ur karli að orði: „í þá VEIÐISTÖÐ kem eg
aldregi á gamals aldri.“ Tréfótur kvartar und-
an því að hann hafi flúið burt frá löndum sínum
og frændum, honum þykja það léleg skipti að
hreppa Kaldbak fyrir akra:
Hefglöndogflöldfrænda '
flýð, en hitt er
kröpp eru kaup, ef hreppi’g
Kaldbak, eneglætakra.
Ummæli hans minna á viðbrögð Ingimundar
gamla þegar völvan spáir honum að hann muni
byggja ísland og niðjar hans verða ágætir í því
landi: „Þetta er af því vel sagt að það hefi eg
einhugsað að koma aldrei í þann stað, og eigi
verð eg þá góður kaupmaður, ef eg sel áttjarð-
ir mínar margar og góðar en fara í eyðibyggðir
þær“ (Vatnsdælá). En sú hugmynd er mikils
ráðandi í afstöðu íslendinga til upphafs síns að
flóttinn frá Noregi hingað á landnámsöld hafi
leitt til nýs frelsis sem fyrirfannst ekki í norsk-
um átthögum þeirra sem hingað sóttu.
2. Úr myrkvastofu
Þorsteinn drómundur eltir Öngul bróður-
bana sinn út til Miklagarðs; að loknum hefnd-
um á heilögu þingi er hann sviptur frelsi fyrir
bragðið: „Fékk Þorsteinn skjótan dóm og held-
ur harðan; hann skyldi setja í myrkvastofu í
dyflissu eina og bíða þar bana, ef engi leysti
hann út með fé. [...] Þar var bæði fúlt og kalt.“
Þar er annar bandingi fyrir, illa farinn af langri
prísund og heldur daufur í dálkinn, en Þor-
steinn reynir að hressa karl: „[...] og ver-
um kátir og geram
GRETTIR Asmund-
arson. Teikning
Tryggva Magnús-
sonar á íslensku
spilunum.
okkur nökkuð að gleði,“ fer síðan að skemmta
vesaling með söng. Ymis önnur dæmi era um
kappa í varðhaldi sem skemmtir föngum, svo
sem í Örvar-Odds sögu og Þorsteins sögu Vík-
ingssonar. Þorsteinn kvað svo hátt að gall í
múmum. Söngurinn barst til eyma göfugrar
húsfreyju sem hét Spes og átti leið um strætið
nær dyflissunni; konan verður heilluð af söng-
listinni og leysir Þorstein út. Brátt taka hugir
þeirra að renna saman; eftir fengið frelsi fer
hann að njóta geðs hennar og gamans, og þó
átti hún sér bónda en var honum lítt unnandi.
Á það hefur verið bent að frelsistap Þor-
steins og björgun minnir rækilega á frásögn í
Maríu sögu af öðram sómamanni í Miklagarði
sem er settur „í þunga fjötra og fúla myrkva-
stofu“. Báðii- era þeh- leystir úr prísund af
konu; Þorsteinn af Spes húsfreyju, hinn af
Maríu meyju. Um Þorstein drómund er sér-
staklega tekið fram að hann var „raddmaður
mikill, svo að varla fannst hans líki,“ og í
dyflissunni kvað hann fúrðu hátt. Fanginn í
Maríu sögu var ungur klerkur „sem var söng-
maður mikill“ og „allvel raddaður"; hann er
settur „náttlengis í hinn sterkasta fjötur og
varðhald", en María mær barg söngmanni sín-
um í tæka tíð.2
Frelsun Þorsteins hefur engan kristniblæ
yfir sér, en þó skal ekki gleyma því að bjarg-
vættur hans ber heiti sem minnir á Maríu mey.
SPES er latneska orðið fyrir „von“, en það var
einmitt notað um Maríu. Hér skal látið nægja
að minna á tvo staði í fomritum til glöggvunar.
í Lilju lýtur orðtakið MÍN VON SÖNN
einmitt að Mariu mey.3 Og sama máli gegnir
um HJÁLPA VON í Maríudrápu.4
Saklaus útúrdúr má það teljast að drepa
snögglega á þriðja manninn sem gisti eina al-
ræmda dyflissu í Miklagarði. í sögu af Haraldi
harðráða sem gengur þar suðurfrá undir dul-
nefninu Norðbrigt er vildð að kynnum hans og
ungrar konu sem heitir MARÍÁ; nafn hennar
er vitaskuld ekki valið af handahófi. Norðbrigt
er rægður fyrir konungi, leiddur bundinn í
myrkvastofu ásamt með tveim félögum sínum
og hírast þar allir um hríð. „Og hina næstu
nótt kemur ekkja ein ofan á dyflissuna" og
bjargar þeim. Heiti hennar er ekki gefið, en
hins vegar segir frá því að Haraldur (=
Norðbrigt) ræðst inn í konungs höllina og
nemrn- brottu MARÍU JUNGFRÚ.
Spes hafði verið gefin til fjár; bóndi hennar
var auðugri og ættsmærri en hún. Eftir að þau
Þorsteinn og Spes höfðu lagst á hugi, fer
bónda hennar að gruna að eitthvað sé á seyði,
sakar hana um fjársukk og annað fleira. Þá
minnir hún karl sinn á hvað hún hafði sagt þá
er þau komu saman að „eg vildi vera SJÁL-
FRÁÐ OG FRJÁLS allra þeirra hluta sem
mér stæði vel að veita.“ Slík orð hæfa
kvenskörangi, en þó er það annars konar frelsi
sem Spes er frægust fyrir. Með prettum tekst
henni ekki einungis að sleppa undan refsingu
fyrir hórdóm, heldur einnig að sölsa undir sig
auðævum kokkála síns.
Framhald í næstu Lesbók.
Athugasemdir:
1 Orðin ÖRLENDI (hvk.) og ÖRLENDING (kvk.) eru
bæði fom, og þykir mér mun betur fara á þeim en
nýyrðinu FIRRING, enda hefur því aldrei tekist að losna
við þann keim sem við það loðir af orðinu ‘vitfirring’.
Sögninni „að örlendast" bregður sjaldan fyrir í íslenskum
nútímaritum.
2 Þessi smásaga heitir Frá pentúr einum og er í Maríu
sögu. Lýsing Grettlu á Þorbjörgu í Vatnsfirði sem bergur
Gretti sauðaþjóf úr gálga kotbænda minnir á frásögn
Maríu sögu af Ebbo þjóf sem María veitti sömu þjónustu.
Eitt sinn er Ebbo staðinn að verki, tekinn höndum, fund-
inn sannur að sök „og eftir réttendum dæmdur af heiftar-
lausum mönnum, þeim sem refsingar áttu fyrir stjómar
sakir í því héraði, og var sá þeirra dómur að Ebbo skyldi
hengja, og var snara látin að hálsi honum, en fætur hans
tóku eigi jörð.“ Var þar María mey komin á vettvang hon-
um til hjálpar, og lýkur frásögn með þeim hætti að Ebbo
fór til munklífis og „þjónaði þar guði og hinni sælu Maríu
alla ævi síðan.“
í Ectors sögu eru tvær frásagnir af konum sem bjarga
manni úr myrkvastofu. f annað skiptið er það Vamaeius
sem „kurteis kona“ leysir út, en í hitt er Aprival kastað í
dyflissu, og um miðnætti kemur þangað „svo virðuleg
jungfrú að fegurð og búnaði að öngva hafði hann áður séð
slíka“. Með hjálp gamals manns bergur hún Aprival úr
prísund.
3 Vef ágætu vemdarskauti, VON MÍN SÖNN, ER
HJÁLPAR MÖNNUM. Li/ja, 86. v.
4 SWn með sælu sannri - sannfrétt er það - MANNA
HJÁLPA VON og hreinum, hæst líf, guði hið næsta.
Maríudrápa#, 9. v.
Hölundurinn er fyrrverandi prófessor viö
Edinborgarhóskóla.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 30. JANÚAR 1999