Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1999, Blaðsíða 12

NUTIMA ÞJÓÐSÖGU R
EFTIR VILMUND HANSEN
Nútíma þjóðsögur tilheyra
ekki fortíðinni og best
geymdar sem stafur á bók.
Sögur af Dessu tagi hafa
eigið lí og aðlagast
nútímanum hraðar en
menn átta sig á. Sama
sagan getur gengið ár eft-
ir ár, öld eftir öld, land úr
landi og alltaf er fólk til-
búið að trúa þeim.
UNDANFARNA tvo til þrjá
áratugi hefur áhugi þjóð-
sagnafræðinga í auknum
mæli beinst að sögum sem
tengjast samtíðinni. Ýmsir
fræðimenn á þessu sviði eru
hættir að horfa til liðinna
alda í leit að efni, þeir líta svo
á að þjóðsagnahefðin lifí enn góðu lífi meðal
manna. Það er langt frá því að fólk sé hætt að
segja sögur, hvar sem fólk kemur saman má
heyra alls konar skemmti- og reynslusögur.
Svo virðist sem fólk sé því viljugara til að trúa
sögunum því ótrúlegri sem þær eru. Ýmsar
sögur um spaugileg atvik, hrakfarir, nýjungar
eða nýbúa sem sagðar eru í góðri trú eru í
raun ekkert annað en uppspuni og hugar-
burður. Þessar sögur eiga það flestar sameig-
inlegt að hafa gerst fyrir skömmu og fjalla um
einhverja ónefnda persónu. Svo eru líka sagð-
ar sögur af óhugnanlegum eða skelfilegum at-
vikum og oftar en ekki koma þær upp um
hræðslu fólks á því óþekkta. Forynjur sam-
tímans taka á sig ýmsar myndir allt eftir stað
og stund, þær skipta um ham líkt og tröllin í
gamla daga.
Fyrsta sagan af þessu tagi sem ég man eft-
ir er um slátrara í Kaupmannahöfn sem var
með fallhlera við afgreiðsluborðið í verslun
sinni. Þegar enginn sá til lét hann einn og
einn viðskiptavin detta niður um gatið og
slátraði honum síðan. Kjötið var haft á
boðstólum í búðinni og naut mikilla vinsælda.
Afi minn Vilmundur Jónsson (f.1886) bóndi á
Homafirði sagði mér oft þessa sögu og taldi
hana dagsanna. Hann varaði mig aftur á móti
við að leggja nokkum trúnað á sögur af tröll-
um, draugum og annarri slíkri vitleysu.
Nútímaþjóðsögur eru oft í formi brandara,
eða þá að þær enda á hlægilegan hátt. Það er
byggð upp spenna sem í lokin fær útrás í
hlátri og fólk getur sagt; mikið var ég vitlaus
að trúa þessu.
I þessari grein er ætlunin að fjalla um
nútímaþjóðsögur og kenningar þjóðsagna-
fræðinga um þær, einnig em tínd til dæmi
bæði innlend og erlend. Reynt er að benda á
hlutverk fjölmiðla í útbreiðslu þeirra og í lok-
in er reynt að finna skýringu á vinsældum
sagnanna.
Nútímaþjóðsögur
Þrátt fyrir að hér sé notast við hugtakið
nútímaþjóðsaga er það ekki gott heiti á þess-
um sögum, tíminn líður og það sem er nútíma-
legt í dag er gamaldags á morgun. Það má
einnig benda á að margar af þeim sögum sem
kallaðar eru nútímaþjóðsögur eru í raun
gamlar sögur í nýjum búningi eða brandarar.
Ýmis önnur heiti, eins og flökkusagnir eða
flækingssögur, koma til greina en ekkert
þeirra nær að höndla hugmyndina fullkom-
iega.
I bókinni Krampi á versta tíma segir þýski
þjóðsagnafræðingurinn Rolf Wilhelm Bredn-
ich að nútímaþjóðsögur eigi það sameiginlegt
að byggja á þjóðsögulegum grunni. Það sem
tengir þær nútímanum er að þær eru ekki
einungis fluttar munnlega milli manna heldur
líka með nútímatækni. Dagblöð, útvarp og
sjónvarp gera það að verkum að sögumar
berast hratt milli manna og jafnvel milli
heimsálfa.
„Hin nútímalegu einkenni sagnanna koma
SAMA sagan getur gengið ár eftir ár, öld eftir öld, land úr landi og alltaf er fólk tilbúið að trúa henni. Hræðsla fólks við hið óþekkta kemur
einnig fram í þessum sögum, forynjurnar sem áður bjuggu í fjöllunum birtast nú í sögum um geðsjúka morðingja.
Myndin er eftir George Grosz
hka fram í því að innihald þeirra er skilgetið
afkvæmi líðandi stundar. Maðurinn stendur
andspænis veröld mótaðri af tækni, iðnaði,
umferð, rafmagni o.s.frv. Þetta setur óneitan-
lega mjög sterkan svip á sögumar. [...] Oft er
það svo að aðeins ytri búningur sögunnar ber
með sér hin nútímalegu einkenni en þegar
betur er að gáð kemur í ljós að innihald og
bygging hafa sterkan svip hinnar sögulegu
sagnahefðar." (Brednich, 1991,17).
I svipaðan streng tekur Jan Harold Brun-
vand, í formálanum að bók sinni The Vanis-
hing Hitchhiker, þar sem hann fjallar um
nútímaþjóðsögur. Brunvand segir m.a. að
bæði efni og framsetning þessara sagna beri
keim hefðbundinna þjóðsagna.
Brunvand bendir einnig á þann möguleika
að sumar þessar sögur endurspegli ótta eða
samviskubit nútfmamanna, þetta kemur best í
ljós ef skoðaðar eru sögur um bamapíur. Til em
fjöldinn allur af sögum sem segja frá því að
bamapían hafi sett bam í örbylgjuofn og drepið
það. Hann segir að þessar sögur séu sprottnar
af hræðslu foreldra við að skilja bömin eftir hjá
ókimnugum.
Hugmyndin um að nútímaþjóðsögur séu í
raun gamlar sögur í nýjum búningi er svo sem
ekkert ný af nálinni. I formálanum að Islensk-
um þjóðsögum og ævintýrum frá 1862 viðrar
Guðbrandur Vigfússon þessa hugmynd og seg-
ir:
„Menn barma sér opt yfir því, að sagnalist sé
að deyja niðr í landinu, að sögumar fækki á
hveiju ári eptir sem gamalt fólk, karlar og
kerlíngar, kveðja veröldina; er sá barlómr mest
á því bygðr, að sögumar sé fomfræði, sem ekki
verði endrbætt, og hrömi eins og gamalt hús.
Safh þetta mælir þessu í gegn; ef vel er athugað,
em hinar fomustu sögur opt þær sem em
yngstar, og sagt að hafi orðið í minni þeirra
manna sem nú lifa. [...] Trúin og sá andi sem
sögumar skapar, er ávalt af gömlu bergi brotin,
en hjúpurinn, sem þær em í klæddar, er frá
ymsum öldum, og skipta sögumar hömum öld
frá öld. Hverr þáttr í bók þessari ber merki um
þessi hamskipti sagnanna, og hvernig þær
koma fram endurbomar öld frá öld.“
(Guðbrandur Vigfússson 1862,6).
Guðbrandur segir það beinum orðum að sum-
ar sögumar í saftii Jóns Amasonar séu í raun
gamlar sögur sem skipt hafí um ham og aðlag-
ast samtímanum. Þetta er í raun stórmerkilegt
og ber vott um mikla glöggskyggni.
Skipting í flokka
Þjóðfræðingurinn Paul Smith hefur mikið
fjallað um þjóðsögur eða flökkusagnir í
fjölmiðlum. Hann hefur bent á að það sé lítill
munur á því hvernig sögur berast milli manna
og vitnar hann í Svíann Bengt af Klintberg
sem heldur því fram að stór hluti nútímaþjóð-
sagna hafi einhvem tíma verið birtur sem
fréttir og sem slíkar berist þær hratt milli
manna. Bengt áfellist ekki fréttamenn. Það
getur reynst þjálfuðum fréttamönnum erfitt
og jafnvel ómögulegt að gera sér grein fyrir
öllum þeim myndum sem nútímaþjóðsagan
getur tekið. Hann bendir einnig réttilega á að
fréttamenn sækjast eftir því að birta
skemmtilegar fréttir inni á milU.
Þetta er í samræmi við það sem kom fram í
stuttu viðtali við Jóhönnu S. Sigþórsdóttur.
Jóhanna sagði að meðan hún var blaðamaður
á DV hefði hún séð um þátt sem heitir Sand-
kom og er safn smáfrétta. Eftir að Jóhanna
flutti til Þýskalands komst hún í kynni við bók
sem hún þýddi síðar undir heitinu Krampi á
versta tíma. En að hennar sögn er í bókinni
mikið af sögum sem hún birti sem sannsögu-
legar í Sandkomi, eins og t.d. sagan um
hnuplarann í vörumarkaðinum. Sagan fjallar
um mann sem ætlar að hnupla frosnum
kjúklingi í stórmarkaði með því að setja hann
á höfuðið undir hattinn sinn, en kælingin á
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 30. JANÚAR 1999