Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1999, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. FEBRÚAR 1999 5
Helgu prófastsfrú
virðist hafa létt
nokkuð við brennu
þeirra Jóns og Er-
lendar,; að minnsta
kosti flutti fjölskyld-
an aftur í Selárdal\
en þó ekkifyrr en
búið var að brenna
og síðan endur-
byggja hluta bæjar-
húsa þar sem ásókn-
ir djöfulsins höfðu
orðið harðastar.
Itrasta prófe sem Nást kann ofann skrifudu
Naudsinlegu Málefne, Séra Pálz Biomsson-
ar - (Dómab. Þorl. Kortss., 63r-63v).
Benti lögmaðurinn þeim sýslumönnum
ennfremur á að það væri ekki tilgangur al-
þingissamþykktarinnar frá 3. júlí 1677 að
vera „skálka skiól [_] edur Illmannlegra
vercha ijfer hilming, sem och þess vegna
merkt hefe, ad þid virdulegu valldzmenn hier
utj einginn mótmæle audsijna villdud, Ein-
kunn ef mijna breflega Ávijsun þar um adlu-
dust“ (Dómab. ÞK, 63v). Svo mörg voru þau
orð, og þarf vart að ítreka málalyktir: Þau
mæðgin voru brennd héraðsbrennu skömmu
síðar, og málsmeðferðin blessuð á alþingi um
sumarið (Alþb. VII, 405).
Hjaðningar
Eitt síðasta galdramálið sem upp kom á
Vestfjörðum var að undirlagi dóttur þeirra
hjóna, Helgu Pálsdóttur sem gift var Sigurði
prófasti Jónssyni í Holti í Önundai’firði. Sú
kona var sögð „óstjómlega eyðslusöm og
mjög drykkfelld og taugaveikluð" (Annálar
III, 164). Eiginmaður hennar kærði Svein
nokkurn Ámason árið 1683 fyrir að valda
veikindum konu sinnar, og lyktaði því máli
svoað Sveinn var brenndur í héraði skömmu
síðar. I Eyrarannál kemur fram að Heidem-
ann landfógeti hafi ætlað að ríða vestur til
Selárdals á útmánuðum 1684 og var erindi
hans talið fyrst og fremst það að gera at-
hugasemdir við málsmeðferð og líflát Sveins
Árnasonar (HÞ: Ævir lærðra, 55). En hver
svo sem tilgangur landfógeta hefur verið, er
hitt jafn víst, að hann komst aldrei alla leið.
Á meðan djöfulgangurinn í Selárdal stóð
sem hæst virðast starfsbræður og sveitung-
ar séra Páls hafa tekið að minnsta kosti
óbeinan þátt í því sem fram fór. Til dæmis
var haldin almenn bænagerð í ílestöllum
kirkjum vestanlands og guð beðinn að létta
ógnunum af þeim góða guðsmanni séra Páli
og fólki hans. Þegar fram liðu stundir hjöðn-
uðu þó djöfulsásóknirnar á Selárdalsfólkið -
jafnhliða því sem almennur áhugi fyrir
galdramálum dofnaði og augu manna tóku að
opnast fyrir því að líklega væri nóg að gert
og vel það. Hannes Þorsteinsson telur vitnis-
burð þann sem séra Páll lét lesa sér á alþingi
árið 1690 benda til þess að honum hafi þótt
almenningsálitið vera farið að snúast gegn
sér (HÞ 1922, 73-74). Vitnisburðurinn er tví-
þættur, annars vegar umsögn lærðra manna
við Hafnarháskóla frá árinu 1644, hinsvegar
lærðra og leikra í Barðastrandarsýslu og
sóknarfólks í Selárdal...
... hverir allir samþykkilega svo sem einum
munni upp lúka og sannyrða þennan góð-
fræga guðsmann um hans háloflegar æru-
dyggðir og mannkosti í guðrækni og góðum
kenningum, stórum lærdómi og loflegu
framferði, utan kirkju sem innan ... (Alþb.
VIII, 296)
Sú fróma ósk er að lokum látin í ljós, að
drottinn láti „svoddan ljós og læriföður síns
safnaðar bæði lengi og lukkusamlega við
haldast sínu nafni til dýrðar, sem guðsbörn-
um til gleði og góðra nota“ (Álþb. VIII, 296).
Sinnaskipti séra Páls
Þegar þarna er komið sögu séra Páls í Sel-
árdal er ljóst að viðfangs- og hugðarefni
hans hafa tekið allnokkrum breytingum í
tímans rás. Á meðan galdrafár Arnarfjai-ðar-
dalanna var í algleymi var hann mjög
hneigður að dulspeki og lagði stund á þau
fræði í frístundum sínum, einkum austur-
lenska töfraspeki. Hefur það vafalaust ráðið
nokkru um hugrenningar hans og fram-
göngu í galdramálum, enda hefur verið á það
bent, að framkoma hans í þeim efnum hafi
gjörbreyst með breyttum viðfangsefnum
upp úr 1680, þegar vísindastarf hans tekur
skyndilega nýja stefnu:
Hann leggur austurlensku dulfræðina,
hindurvitnin og heimspekilega myrkviðrið að
öllu leyti á hilluna, hættir að þruma gegn
galdramönnum, en snýr sjer að þýðingum á
ritum Biblíunnar úr frummálinu á íslensku,
þar á meðal að þýðingu Davíðssálma, en
sjerstaklega snýr hann þá inn á svið fagnað-
arerindisins til Krists og nýja testamentis-
ins, því að þá byrjar hann að snúa því úr
Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir.
fmmmálinu á íslensku að tilhlutan Þórðar
biskups. (HÞ 1922, 89)
Ekki er óhugsandi að trúarlegar skýring-
ar liggi til grundvallar að sinnaskiptum Páls
í Selárdal, eins og málum hans var háttað.
Hitt mun þó ekki áhrifaminna, að þegar hér
er komið sögu er Páll orðinn einn eftir í
valdahring brennumanna á Vestfjörðum.
Eggert bróður sinn missti hann 1681, en
hann var það yfirvald „sem jafnan var boðið
og búið til að beita valdi sínu sem óþyrmileg-
ast við þá „illræðismenn“, sem prófasturinn í
Selárdal, bróðir hans, benti honum á“ (HÞ
1922, 72). Þorleifur Kortsson var einnig vik-
inn úr embætti og orðinn valdalaus.
Sjálfur viðurkenndi Páll aldrei að hafa far-
ið offari gegn „galdramönnunum" sveitung-
um sínum, en í bréfi sem hann skrifaði séra
Hjalta Þorsteinssyni í Vatnsfirði, 3. mars
1703, má greina djúp lífsvonbrigði. Páll er þá
orðinn saddur lífdaga og kveðst hafa alið ald-
ur sinn í þögn og dáðleysi eins og skynlaus
skepna. Má með fullum rétti segja að þau
ummæli Selárdalsklerksins varpi döpru ljósi
á hlutskipti manns sem hafði allt til að bera
annað en gæfuna (HÞ 1922, 75).
Af veikindum Helgu prófastsfrúar í Selár-
dal er það að segja, að galdraásóknimar
virðast ekki hafa veiklað lífsorku hennar var-
anlega. Hún andaðist í háiri elli árið 1704, þá
á níræðis aldri. Sigurjón Jónsson læknir tel-
ur að Helga hafi verið taugaveikluð að eðlis-
fari „og væri þá sízt að furða, þótt sambúðin
við séra Pál og það andlega loftslag, sem hún
hefur þar lifað í, reyndist heilsu hennar
ofraun" (SJ 1944, 216). Hann er þeirrar
skoðunnar að líkamleg veikindi hafi hugsan-
lega verið orsök vanlíðunar hennar til að
byi'ja með en „víst er um það, að sú mynd af
veikindunum, sem sýnd er í annálum, er
vafalaust af magnaðri móðursýki eða skyldri
sálsýki" (SJ 1944, 216).
Ógæfa ættarinnar
Börn þeirra Selárdalshjóna urðu ekki far-
sælt fólk. Af átta systkinum lifðu aðeins fjög-
ur foreldra sína. Þegar er getið um þá
„drykkfelldu og eyðslusömu" konu Helgu
Pálsdóttur, prófastsfrú í Holti, sem varð
undirrót að brennu Sveins Ámasonar 1683.
Af syninum Birni fara fáar sögur aðrar en sú
sem þegar er getið í sambandi við brennu
Lassa Diðrikssonar 1675. Bróðir hans, Hall-
dór eldri, sem átti aðild að sama máli, varð
ekki langlífur. Yngri bróðir hans og nafni
vai'ð prófastur eftir fóður sinn í Selárdal.
Honum famaðist þó ekki vel í embætti og
var loks dæmdur frá því „fyrir slark og
tráss“ enda „drykkjumaður og all svakafeng-
inn“ (HÞ 1922, 77). Systirin Ingibjörg átti
frænda sinn Jón eldra Magnússon á Sveins-
eyri og var dóttir þeirra Olöf, kona Sigurðar
sýslumanns á Hvítárvöllum. Sonur þeirra
vai' sá eini af afkomendum Páls í Selárdal
sem bar nafn hans. Þótti hann efnilegur
maður og varð stúdent, en endalok hans
urðu harmsöguleg. Hann fórst í bruna á
Hvítárvöllum í janúai-1751. Hafði hann hætt
sér um of við björgun tveggja ungmenna, en
örmagnaðist og „fanst dauður í bæjardyrum
með sinn ungling undir hvorri hendi“ (HÞ
1922, 77). Ekki er laust við að Hannesi Þor-
steinssyni þyki það táknræn endalok eina
niðjans sem beinlínis bar nafn Páls í Selár-
dal, „og hefir hjátrúin stundum þurft minna
til að setja það í samband við brennudauða 6-
7 galdramanna, að þessi eini afkomandi sjera
Páls, er nafn bans bar, skyldi farast í eldi“
(HÞ 1922, 77).
Sunnanþeyr
Því hefur verið haldið fram að undirrót of-
sóknanna á Vestfjörðum megi að hluta til
rekja til skorts á jarðnæði, og hafi það meðal
annars verið kveikjan að brennu þriggja
manna úr Trékyllisvík árið 1654 (H.Þorl.
1995). Sú tilgáta hefur þó ekki verið þróuð
frekar með hliðsjón af galdramálum í öðrum
landsfjórðungum, en víst er að á Suðurlandi,
þar sem minnst kvað að galdramálum og
enginn dauðadómur var kveðinn upp fyrir
galdur, var jarðnæði bæði mikið og gott.
Ekki verður framhjá því litið að í þeim lands-
hluta bjó fólk við milt yfirvald í veraldlegum
og andlegum málum, þar sem Gísli Magnús-
son sýslumaður, sem nefndur var Vísi-Gísli
(f. 1621 - d. 1696) og Brynjólfur biskup
Sveinsson í Skálholti (f.1605 - d. 1675) réðu
lögum og lofum. Báðir voru þeir höfðingjar
atkvæðalitlir í galdramálum aldarinnar, eins
og ráða má af heimildum og samtíðarfrá-
sögnum. Um það verður nánar fjallað í
næstu Lesbók.
Handrít:
AM 410, fol;
(ÞÍ): Dómabók Poríeifs Kortssonar 1670-1678;
(ÁM): Hannes Þorsteinsson: Ævir lærðra manna 49.
bindi (Kbh). JS 606,4to.
Bækur:
Alþingisbækur íslands I-X, 1912-67.
Hannes Þorsteinsson 1922: „Minning séra Páls prófasts
Björnssonar í Selárdal". Skímir (46).
Helgi Þorláksson 1995: Opinn fyrirlestur við Heim-
spekid. Háskóla íslands, október.
Lýður Björnsson 1976: Kennimark kölska.
Páll Eggert Ólason 1942: Saga íslendinga V. Seytjánda
öld.
Sigurjón Jónsson 1944: Sóttarfar og sjúkdómar á íslandi
1400-1800.
Summers, Montague 1970: Malleus Malefiearum.O, útg.
1928).
Höfundurinn er þjóðfræðingur.