Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1999, Blaðsíða 9

FRELSI OG ÖRLENDI í GRETTLU 2
DAUÐASKULD GOLDIN
ÞAU ÞORSTEINN og Spes virðast jafnt vera heima hjá sér, hvort sem þau eru í Noregi eða
Miklagarði, uns það rennur upp fyrir aldraðri húsfreyju að þau eru í rauninni gestir í þessum
heimi og nú sé komið mál að venda heim.
Hluti af þýzku 15. aldar málverki.
EFTIR
HERMANN PÁLSSON
EFTIR að þau Drómundur og Spes
hafa notið yndis og langrar sam-
búðar, fyrst í Miklagarði og síðan í
Noregi, ákveða þau að breyta ráða-
hag sínum. Spes vill ekki að bóndi
hennar gangi á fund Haralds kon-
ungs harðráða, „því að við eigum
öðrum konungi meira vangoldið, og
þarf fyrir því að hugsa. En við gei’umst nú göm-
ul bæði og af æskuskeiði, en okkur hefir gengið
meir eftir ástundan en kristilegum kenningum
eða röksemdum réttenda. Nú veit eg að þessa
okkra skuld megu hvorki leysa okkrir frændur
né fémunir, utan við sjálf gjöldum skyld fyrir.
Nú vil eg breyta ráðahag okkrum og fara úr
landi og á páfagarð, því að eg trúi að svo má
mitt mál leysast".
Þorsteinn tekur vel undir tillögur húsfreyju
sinnar, telur það skylt að hún ráði þessu, „er
svo gegnir vel, er þú lést mig ráða er miklu var
óvænlegra stefnt". Orðtak Spesar AÐ
GJALDA SKULD SÍNA hefur tvenns konar
merkingu: annars vegar „að deyja“ og hins
vegar „að afplána fyrir syndir sínar“, 6 og er
það einkum hin síðari sem hún virðist hafa í
huga hér, enda rifjar bóndi hennar kurteislega
upp syndsamlegt athæfí þeirra fyrr á árum.
Nú er skylt að minnast þess að orðtakið kemur
fyrir í þeirri frásögn af Maríu meyju sem brátt
verður getið: „Nú kemur þar tíma að hinn ríki
maður verður AÐ GJALDA ÞÁ
DAUÐASKULD sem engi jarðlegra manna
má undan komast (Maríu saga 317).
Þorsteinn felur vinum sínum fé sitt í Noregi
til framfærslu börnum hans, og síðar kemur
mögnuð ræða Spesar: „Því fór eg utan úr lönd-
um og úr Miklagarði með Þorsteini - OG
FYRIRLÉT EG BÆÐI FRÆNDUR OG FÉ
að eg vilda að EITT GENGI YFIR OKKUR
BÆÐI. Nú hefir mér hér gott þótt. En ekki
slægir mig hér til langvista í Noregi eða hér í
Norðurlöndum, ef hann fer á brott. Hefír og
jafnan þokki með okkur verið og ekki að
áskilnaði orðið. Nú munum við bæði ásamt
fara, því að okkur er kunnugast um þá hluti
marga er orðið hafa síðan við fundumst." Fyrri
setningin sem hér er auðkennd bergmálar orð
Önundar tréfóts forðum: HEFI’G LÖND OG
FJÖLD FRÆNDA/ FLÝÐ, en suðrænni konu
er þó meira í mun en landflótta víkingi sem
vii-ðir fyrir sér nýfallna mjöll á Ströndum, enda
á hún annars konar landnám fyrir höndum.
Hugsjón Spesar um vildar hjúskap minnir á
orð Bergþóru í Njálu eftir að bær er farinn að
loga: „Eg var ung gefin Njáli og hefí eg því
heitið honum að EITT SKYLDI GANGA
YFIR OKKUR BÆÐI.“ Þau Spes og Þor-
steinn skipta fé sínu í tvennt, skildu annan
helming eftir handa börnum sínum, en hinum
hlutanum skiptu þau enn í tvennt, gáfu sumt til
kirkna fyrir sál sinni en höfðu sumt með sér til
Rómaborgar þar sem þau játuðu afgerðir sínar
„með hverjum klóksköpum þau höfðu sinn hjú-
skap bundið“. Og með því að þau höfðu ákveðið
af frjálsum vilja „að bæta sína meinbugi án
allri þröngvan og hatri af kirkjunnar formönn-
um, þá var þeim létt um ailar álögur, svo sem
fremst mátti vera“. Brátt kemur að lokaræðu
Spesar húsfreyju: „Nú þykir mér vel farið hafa
og lyktast okkart mál. Höfum við nú eigi ógæfu
saman átt eina. Kann vera að heimskir menn
dregi sér til eftirdæma okkra hina fyrri ævi.
Skulum við nú gera þá endalykt okkars lífs, að
góðum mönnum sé þar eftir líkjanda. Nú skul-
um við kaupa að þeim mönnum sem hagir eru á
steinsmíðar að þeir geri sinn stein hvoru
okkru, og mættim við svo bæta það sem við
höfum brotið við guð.“ Þetta verður. „Skildu
þau sína stundlega samvist að sjálfráði sínu að
þau mætti því heldur njótandi verða eilífrar
samvistu annars heims.“ Þau Drómundur og
Spes eru ekki einu hjónin í íslenskum letrum
að fornu sem fara svo að ráði sínu. Mírmann og
kella hans tóku upp sama bragð: „Og sem
þeirra heiður stóð nú þannig með hinum mesta
sóma, þá fyrirlétu þau bæði sjálfkrafi verald-
legan auð og ríki, en gengu í klaustur og þjón-
uðu þar guði meðan þau lifðu og fengu síðan
gleðilegan afgang úr þessum heimi“ (Mír-
manns saga).
4. ÓLEYFÐ ÁST
Nú víkur sögunni enn til Maríu meyjar. Ridd-
ari nokkur og jafnaldra hans fella svo heita ást
hvort til annars þegar í æsku að „hvorki mátti af
öðru sjá og eigi mat bergja nema bæði samt. Nú
sem þau eru tólf vetra skipast elskan þeirra í
millum, því að leikinn minnkar en líkams styrk-
inn aukar“ (Maríu saga). Foreldrar meyjarinnar
ráða þá af að gefa hana í klaustur, og þar verður
hún elskuð bæði fyrir lífsins verðleik og heilag-
leik. Þegar riddarinn er tvítugur tekur hann við
óðölum sínum og veraldlegum metorðum, en
aldrei gleymir hann þeirri „fögru meyju er hann
fyrri lék við í bemsku og frá honum var brott
gripin“.
Hann fer í klaustrið að finna hana, og eftir
ýmsar tálmanir og vonbrigði kemur svo að „fyrr
nefnd ambátt guðs gengur svo mikinn villistig
að hún þjónar fyrr nefndum riddara undir hjú-
skapai- bandi, getandi meður honum tvo sonu og
eina dóttur“. Og eftir að þau hafa legið í slíkum
syndum um langan tíma, segir konan einn dag
við bónda sinn með hreinu hugskoti að nú sé
mál komið að þau bæti framferði sitt, enda hefði
hún játast öðrum brúðguma og heitið að halda
hreinan meydóm alla sína lífdaga. „En nú hefir
svo sárlega af brugðið mínu fyi-irheiti sem ver-
öldunni er kunnigt og mínir óvinir munu í frá-
sagnir færa. Og þótt eg hafa framar misgert en
með tungu megi skýra, þá vil eg nú aftur hverfa,
því að eg veit að guð minn er bæði mildur og
miskunnsamur og vill gjarna sjá iðrun mína, ef
eg vil til hans snúast af öllu hjarta. Og í hans
nafni bið eg þig að þú heyrir ráð mitt, og man
hann okkur miskunna fyrir mjúklæti sitt.
ALLAR ÞÍNAR JARÐIR, EIGNIR OG
AUÐÆVI í FÖSTU OG LAUSU SKALTU
SKIPTA í ÞRJÁ STAÐI. Af einum hlut skaltu
munklífi reisa láta og gef það í vald syni okkrum
hinum yngra, að með samtengdum sér öðrum
bræðrum þjóni hann almáttkum guði ævinlega.
Annan hlut fjái- skaltu láta kyrran og láta þann
verða gefinn syni okkrum hinum eldra, að hann
efli réttlæti konungdómsins með löglegum
framferðum, en styðji og styrki fátæka menn
guðs með fógrum ölmusum. Hinn þriðja part
auðæva skaltu hafa sjálfur. Þú skalt krossast og
fara til Jórsala [...]. En eg veslug og alla vega
hörmuleg man aftur hverfa til míns fyrra stað-
ar. Og til þess að eg geri sanna iðran, man eg
með mér láta fara dóttur mína [...].“ Þetta verð-
ur. Riddarinn skiptir sínum þriðjungi af fénu
„með kirkjum og fátækum mönnum en heldur
eftir svo mikið sem hann þarf í sína nauðsyn og
útlegð að hafa“.
5. ÖRLENDI
I Ævintýri Drómundar kveður við kristileg-
an og lærðan tón sem gætir býsna sjaldan í
veraldlegum frásögnum okkar frá fyrri öldum
og stingur mjög í stúf við vísu Önundar tréfót-
ar sem skimar að útlegðarlandi sínu við Kald-
bak og saknar óðala sinna heima í Noregi. Spes
velur sér og bónda sínum ekki einungis útlegð í
ókunnu landi af frjálsum vilja heldur vill hún
að þau eyði efsta hluta ævinnar í algerri ein-
angrun hvort frá öðru. Með slíku móti eru þau
ekki einungis að bæta yfir afgerðir sínar í
Miklagarði þessa heims, heldur einnig að búa
sig undir heimkomu sína til hins næsta. Hér
ríkir sami andi og í lærdómsriti sem snarað var
á móðurmálið á þrettándu öld; líkamur ávarpar
sálu svofelldum orðum: „Nú meðan þú hefir
eigi allan hug þinn til veraldar snúið, þá ertu í
gáleysi og verður því að vísa þér áleiðis. En þá
værir þú aum, ef þú hefðir til veraldar snúið
þinni ást, þvi að þá hefðir þú fvi'ir tapað fóstur-
land þitt og kosið þér útlegð, því að enga höf-
um vér hér heimildarvist. [...] Enga höfum vér
hér ævinsborg, heldur leitum vér hinnar er
ókomin er. Örlendumst vér frá Kristi meðan
vér byggjum þenna heim, og hefðir þú þig þá
útlægja gerva frá Kristi, ef þú hefðir með öllu
til heimsins vikið þinni ást.“ 6
Viðhorf Spesai- kemur einnig heim við annan
stað þar sem rætt er um útlegð og örlendi; hug-
rekki verpui- orðum að æðru: „Það er flestra
siður er göngu taka að venda heim þá er full-
gengið er. ORLENDI ER MANNS LÍF Á
JARÐRÍKI, og á fósturlandi að vera með fýst-
um en í útlegð með leiðu, og er eigi rétt að mað-
ur kveini um það að honum sé heim vísað úr út-
legð. [...]. Hverjum duganda manni er hvert
land sem fósturland. Staður einhver má mér
fyrii’boðinn vera en eigi fóstm-land. Hvei’t er eg
kem, þá kem eg æ í fósturland. Skipti eg fóstur-
löndum, en engu týni eg. Ef nokkuð er vel með
manninum, þá skiptist það eigi með staðnum." 7
Þau Þorsteinn og Spes virðast jafnt vera
heima hjá sér, hvort sem þau eru í Noregi eða
Miklagarði, uns það rennur upp fyrir aldaðri
húsfreyju að þau eru í rauninni gestir í þessum
heimi og nú sé komið mál að venda heim. Sag-
an getm’ þess ekki hvar þau létu smíða sér
steinkofa tvo til elliára, enda skiptir slíkt engu
máli; fósturland þeirra að ævilokum var lóðin
undii’ einsetukofum þeirra.
Framhald í næstu Lesbók.
Athugasemdir:
5 Um notkun orðtaksins „að gjalda dauðaskuld“ fjalla ég
í kverinu Uppruni Njálu og hugmyndir (Reykjavík
1984), 36.-37. bls.
6 Viðræða líkams og sálar Hms I, 453-54.
7 Viðræða æðru og hugrekkis, 447 & 450.
Höfundurinn er fyrrverandi prófessor við Edinborgar-
háskóla.
ÞÓRHALLUR JÓNSSON
FERÐ
Á málmköldum vængjum klýfur
hann
myrkrahaminn
inn til lendingar
undir kyrrláta breiðuna
inn í bláhvíta arma
sofandi stjörnu
og það var skuggalegt
höggið
á döggvotri brautinni.
MORGUN-
SÁR
Eftir næturlöng umbrot
skríður jökullinn fram
að morgni
úr innstu afkimum
nístir sér leið
mórallinn
sorfinn í berg.
HEIMSVELDI
Nakinn
mætti ég
til fundar
við þennan heim
sem færði mér
frelsið
í vöggugjöf
og bað mig lengstra orða
að blygðast mín
ekki
en síðar
komu skipanir
um að ég hysjaði
upp buxurnar
ÁSGEIR
BEINTEINSSON
VETURINN
Á sviðinu stendur veturinn
og skiptir skapi.
Ahorfendur klappa
lofí lófa eða gráta.
Hrollur fer
um marga
þegar hann öskrar.
Nóttin hefur stutt hann dyggilega
undanfarnar vikur.
Þau hafa gælt hvort við annað
eða rifist eins og hundur og köttur.
Skilnaðurinn er óumflýjanlegur
það vita þau bæði.
Hún veit það
en hann á erfitt
með að skilja það
eins og venjulega.
Þetta hefur nefnilega gerst áður.
Þau hafa alltaf verið svona
sundur og saman.
Áhorfendurnir fylgjast
spenntir með
dramatískri framvindunni
sem endar
með því að ljósin kvikna
og allir standa fagnandi upp
og kaupa sér miða
á nýja sýningu.
Höfundurinn er skóiastjóri í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. FEBRÚAR 1999 9