Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1999, Blaðsíða 10

Inngangur
/
IBOK sinni, Ur landnorðri, sem út kom
árið 1997 og fjallar um Sama og ystu
rætur íslenskrar menningar, dregur
Hermann Pálsson fram í dagsljósið
aragrúa af merkilegum heimildum, og
bendir m.a. á, að í íslenskum fornritum
sé víða minnst á Sama, er jafnan gangi
þar undir heitinu Finnar, en getur þess
einnig, að stundum reynist „örðugt að greina
hina norðlægu þjóð frá annarlegum verum,
sem áttu heima yst í veröld hugarburðar".
Það, sem hann á við, er, að skilin á milli
dverga, trölla, bergrisa o.s.frv. annars vegar
og Sama hins vegar eru þar oft á tíðum býsna
óglögg; íbúum Jötunheima er m.ö.o. gjaman
ruglað saman við hina norðlægu frumbyggja,
sem höfðu orð á sér fyrir að vera göldróttir
með eindæmum, og því varasamir. Fyrir
marga áhugamenn um norræn fræði eru
þetta nýjar fréttir og stórmerkar, að ekki sé
fastar að orði kveðið, og varpar ljósi á margt,
sem áður var myrkri hulið og þar af leiðandi
illskiljanlegt. Á samísk áfrif í íslensku þjóðfé-
lagi höfðu reyndar aðrir bent áður, m.a. Jón
Hnefill Aðalsteinsson, í sambandi við dvöl
Þorgeirs Ljósvetningagoða undir feldinum á
Þingvöllum forðum. En Hermann Pálsson
opnaði á ýmsan hátt nýjar gáttir.
Alls konar furðusagnir um þessa lágvöxnu
og dökkleitu menn á NorðurkoUu voru löngu
fyrir tíma íslensku fomritanna á kreiki í ýms-
um ritum, og svo hélt áfram að vera fram eftir
öUum miðöldum. Og ýmsar ástæður vom fyr-
ir því, en einkum samt tvær. Onnur er
sammannlegs eðlis, þ.e.a.s. óttinn við hið
framandi og óþekkta, og andóf gegn því, oft í
formi neikvæðra umsagna. Hin ástæðan ligg-
m
ÞRJÁR SAMATELPUR í sínu fínasta pússi. í
þessum búningi er fágunin slík að í samanburði verður
ur unglinga frumstæður og grófur. ^

*v»iijuivvji vcou ociii uotvuiauiau
SAMAR EIN ÞJOÐ I
MÖRGUM LÖNDUM
EFTIR SIGURÐ ÆGISSON
Ein af þeim kenningum sem varpað hefur verið fram um
uppruna Sama er á þá leið, að forfeður þeirra hafi kom-
ið úr austurátt einhvern tíma á síðustu ísöld, hafi orðið
innlyksa og haft „vetursetu" á íslausri strandlengju Nor-
egs og á þeim tíma fengið hið dæmigerða útlit sitt.
ÁRIÐ 552 minnist gotneski sagnfræðingurinn Procopius Cæsariensis á „skrithiphinoi", en þeir
eiga, að því er hann segir, að búa í Thule, og á það land að vera 10 sinnum meira að vexti en
Bretland, og búa þar 13 þjóðir. Skrithiphinoi lifðu næstum eins og dýrin; ræktuðu ekki landið
og drukku ekki vín; bæði menn og konur stunduðu veiðar og klæddust feldum dýranna. Mæð-
urnar gáfu nýfæddum afkvæmum sínum ekki brjóstamjólk að drekka, heldur merg að sjúga.
Þau voru bundin í skinn og hengd upp i næsta tré á meðan foreldrarnir veiddu til matar. Teikn-
ingin er af Skógasamafjölskyldu á 17. öld, og sýnir það tvennt sem einkennir þann hóp sama
öðru fremur, þ.e.a.s. veiðibogann og hreindýrið. Komsan, með barni í, hangir á dýrinu.
ur að nokkru hjá Sömum; þeir hafa alla tíð
verið dulir og lítið gefnir fyrir átök og vand-
ræði. Þess vegna drógu þeir sig gjaman í hlé,
ef að þeim var sótt, gáfu ekki færi á sér, og
voru að því leyti alltaf í hálfgerðri fjarlægð,
utan seilingar. En þar eð samískar konur
töldust öðrum fegurri, leituðu norrænir menn
sér því gjama kvonfangs í Samabyggðir. Og
ýmis fleiri tengsl hlutu þjóðimar í suðri og
austri vitanlega að eiga, enda nágrannar.
Á okkar tímum era enn uppi margar rang-
hugmyndir um hina dulúðugu þjóð. Því er
ekki seinna vænna að líta aðeins á sögu
hennar. Og 6. febrúar er að ýmsu leyti best-
ur til þess fallinn, því síðan 1993 hefur sá
dagur verið þjóðhátíðardagur Sama.
Málið er þó ekki einfalt, eins og brátt mun
koma í ljós.
Gömul þjóð
Samar er heiti á fámennri þjóð, sem nú á
tímum er dreifð um nyrstu slóðir fjögurra
landa í Norður-Evrópu, þ.e.a.s. Noregs, Sví-
þjóðar, Finnlands og Rússlands, auk þess sem
um 20.000 era taldir búa í Norður-Ameríku.
Um upprana þessara manna og elstu sögu
er í raun og vera fátt vitað, en ýmsar kenn-
ingar á lofti. Á þær verður minnst hér síðar.
En þótt erfitt sé að rekja nákvæmlega hin
gömlu spor þjóðarinnar í tíma og rúmi era
flestir á þeirri skoðun, að forfeður Sama hafi
verið famir að reika um þessar slóðir töluvert
áður en aðrir tóku sér þar bólfestu, jafnvel
um leið og ísaldarjökullinn tók að hopa, fyrir
um 10.000 áram. Elstu leifar um mannavist í
Norður-Noregi og á Kólaskaga era frá þeim
tíma, og benda í ýmsu til Sama. En ef varlega
er í saldmar farið, era á meðal elstu fom-
minja, sem örugglega vitna um samíska bú-
setu, ýmis veiðiáhöld, sem fundust á Kjel-
meyju í Suður-Varanger, nyrst í Finnmörku;
þau munu vera tæplega 2000 ára gömul. Um
það leyti er talið að Samar hafi verið dreifðir
um mestalian Skandinavíuskaga, Kólaskaga
og þar sem nú er Finnland, allt suður að La-
dógavatni og þar um kring.
Elstu ritheimildir
Á Sama er fyrst talið minnst í ritaðri
heimild árið 98 e.Kr., í bókinni DE
ORIGINE ET SITU GERMANORUM, eft-
ir rómverska sagnfræðinginn Publius Com-
elius Tacitus. Hann kallar þá „fenni“ og lýsir
þeim sem dæmigerðum veiðimönnum og
söfnuram, klæddum í skinn og búandi í
frumstæðum trjákofum.
Næstur til að minnast á þessa menn er
stjömu- og landafræðingurinn Klaudius
Ptolemaios frá Alexandríu, í riti sínu
GEOGRAPHIA, einhvem tímann á árabil-
inu 130-150 e.Kr. Þeir nefnast „phinnoi“ og
búa annars vegar í Scandia og hins vegar í
Sannatiu.
Árið 551/552 minnist Jordanes nokkur,
sem talinn er hafa verið af germönskum upp-
rana, og e.t.v. biskup, á „screrefennae“, í rit-
inu DE ORIGINE UCTIBUDQUE GET-
AR-UM. Hann segir þá lifa af holdi villtra
dýra og eggjum fugla.
Og árið 552 kemur fyrir í einu rita gotneska
sagnfræðingsins Procopiusar Cæsariensis,
DE BELLIS, þar sem hann m.a. er að lýsa
stríði Rómverja og Gota, heitið „skrithiphin-
oi“, en þeir eiga, að því er hann segir, að búa í
Thule, og á það land að vera 10 sinnum meira
að vexti en Bretland, og búa þar 13 þjóðir.
Hér er á ferðinni sama orð og hið
fornenska „scridefinnas“ og forníslenska
„skriðfinnar" (forliðurinn dreginn af
*skriþan-). Gömul merking þess að skríða er
að renna á skíðum, bruna, fara hratt (upp-
hafleg merking líklega „að bugðast áfram‘j.
Er allt þetta talið passa ágætlega við Sama,
er löngum vora álitnir miklir skíðagarpar.
Procopius segir þessa menn hina villtustu
meðal barbaranna (en svo vora þeir nefndir,
sem bjuggu utan hins siðmenntaða heims,
þ.e.a.s. Rómarríkis). Þeir lifðu næstum eins
og dýrin; ræktuðu ekki landið og drakku
ekki vín; bæði menn og konur stunduðu veið-
ar og klæddust feldum dýranna, bundu þá
fasta með sinum. Þetta fólk át kjöt eingöngu.
Mæðumar gáfu nýfæddum afkvæmum sín-
um ekki brjóstamjólk að drekka, heldur
merg að sjúga. Þau voru bundin í skinn og
hengd upp í næsta tré, á meðan foreldrarnir
veiddu til matar.
Nú óþekktur rithöfundur, sem ýmist er
nefndur Landafræðingurinn frá Ravenna, eða
Anonymus Ravennas, tók saman á 7. öld bók,
kosmógrafíu, þar sem hann m.a. fjallar um
Norðurlönd. Hann notar ýmsar heimildir,
m.a. Jordanes, en einnig þrjá aðra heimilda-
menn, sem menn nú á tímum ekki vita ná-
kvæm deili á. Einn þeirra nefnist Aithanarit
og var lærður Goti, og þar hefur Anonymus
Ravennas komist yfir heitið „scerdefennos".
Og fleiri útgáfur þess er hann með, t.a.m.
„scerdifenoram", „scirdifrini", „scirdiírinor-
um“, „sirdifenoram", „serdefennos“, „serdi-
fenni“, „sisdefennos“, „eerdefennos“, „rer-
eferos“, „refenner“, „rerefennor-um“ og stað-
arheitið „Cerfenna". Allt þetta tengir hann
+
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. FEBRÚAR 1999