Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1999, Blaðsíða 11

FYRRUM ÍVERUHÚS Sama kallast á norrænum málum gammi, en á samísku goahti. Myndin
er úr Tromsdalnum í Norður-Noregi um síðustu aldamót. Nú á tímum er gamminn einungis
notaður sem veiðihús og því um líkt. Tjald Samanna kallast hins vegar lavvo, og er algengast
meðal Fjallasama.
\ 10
Áarjel-
samiska
DavvisamísKa
'
r Enarisamíska
j- Skoltasamíska
... c\ 4 V 2 :
6 'i \ Kildin- J ■.
''*j' “ < yi'—i /samíska,'" 1
, ......\\ 3 \ '' /' Tersamíska
8
7 Lule- \
samíska »
x..............
LAkkaiasamíska
9 Pitesamíska
, 'y*- Umesamíska
SAMAR í vetrarumhverfi með hreindýr, tjald og sleða.
„ALEINN", trérista eftir norska Samann John Andreas Savio. Myndin er á ýmsan hátt tákn-
ræn fyrir samísku þjóðina í upphafi 20. aldar.
Um Krists burð er talið að Samaland hafi náð
um mestallan Skandinavíuskaga, Kólaskaga
og allt suður að Ladógavatni í Finnlandi. Af
þessu vilja sumir fræðimenn draga þá álykt-
un, að forfeður Sama og Finna hafi verið æði
nánir og talað sameiginlegt mál, en í kring-
um árið 1000 f. Kr. hafi verið orðin til frum-
samíska, og um Krists burð hafi þessir flokk-
ar verið orðnir aðskildir, bæði hvað varðaði
búsvæði og tungu. Nú á tímum er Samaland
töluvert minna.
fólki í norðri, sem á að búa í klettum fjallanna
og lifa á veiðiskap, jafnt menn og konur, og
þekkja hvorki „mat né vín“. Land þeirra er
kaldara en öll önnur. „Scerde-" (og aðrar
myndir þess) er talið misritun fyrir „screre-“
hjá Jordanes, en að baki hinum nöfnunum
flestum vilja menn sjá latneska orðið cervus
(hjörtm’) og hið þýska reh (rádýr).
Langbarðinn og sagnfræðingurinn Paulus
Diaconus, sem ritar einhvern tíma nærri ár-
inu 750, minnist á „scritovinni" og „sc-
ritobini", í HISTORIA GENTIS LANGO-
BARDORUM, og lýsir þeim sem veiðimönn-
um, sem fóru um á skíðum og eltust við dýr,
er svipaði til dádýra, og klæddust feldum
þeiira. Sjálfur hafði Diaconus litið augum
slíkt fat, og náði það að hnjám. Þessir menn
átu kjötið hrátt.
Að baki „scrito-“ er eflaust það sama og áð-
ur (þ.e.a.s. að skríða; og ,,-vinni“ þá afbökun
úr ,,-fenni“); en latneska orðið „bini“ merkir
„par“, þ.e.a.s. tvennt af einhverju. Orðið
myndi þá útleggjast „skíðapar“ (og þá annað-
hvort í merkingunni tvö skíði, eða hjón á
skíðum).
Og nú kemur það, sem talið hefur verið ein
af mikilvægustu heimildum sem varða Norð-
urlönd á miðöldum. En undir lok 9. aldar lét
Elfráður hinn ríki (Alfred the Great), sem
frá 871-900 var konungur yfír Englandi,
þýða á ensku latneskt sagnarit eftir Paulus
Orosius, sem upphaflega hafði verið ritað ár-
ið 417. Við hina ensku þýðingu lét konungur
bæta tveimur frumsömdum þáttum. Annar
þeirra hafði m.a. að geyma lýsingu norsks
stórbónda og farmanns, sem í ritinu er á
engilsaxnesku nefndur Othere, en upp á nor-
rænu Ottar, og sem ýmsir telja að hafí verið
frá Malangen (skammt frá núverandi
Tromsö) eða þar um kring á Hálogalandi. Sá
kvaðst þekkja vel til „scridefinnas", er kon-
ungur nefndi svo, enda búa í seilingarfjar-
lægð frá þeim, og eiga við þá ýmis samskipti.
Ottar greindi konungi frá því, að hann og
aðrir Norðmenn tækju skatt af þessum
mönnum, sem m.a. væri í formi dúns, rost-
ungstanna og margs konar skinnavöru af
haf- og landdýrum, m.a. hreindýrum. Óttar
nefnir líka, að hann eigi um 600 tamin hrein-
dýr, og þar af sex tál- eða lokkhreina, sem
þessir menn hafi sérstakar mætur á. Þau dýr
eru notuð til að fanga villt hreindýr.
A næstu öldum verða heimildir um Sama
fleiri og viðameiri. Þýski sagn- og landa-
fræðingurinn Adam frá Brimum (Adam
Bremensis) fer t.d. orðum um „scritefingi" í
GESTA HAMMABURGENSIS ECCL-
ESIAE PONTIFICUM, sem rituð var á síð-
ari hluta 11. aldar, og fjallar m.a. um sögu
kristniboðs í norðri frá 788-1072, og eins er
um danska munkinn Saxa hinn málspaka
(Saxo Grammaticus), m.a. í Danmerkursögu
hans, GESTA DANORUM, sem rituð var á
latínu í lok 12. aldar eða í byrjun 13. aldar;
hann nefnir þá „skritfinni" en ættland þeirra
„Lappia". Segir hann íbúana bog- og spjót-
fima, og að auki göldrótta, og að húsin taki
þeir með sér á ferðum sínum.
Er þetta í fyrsta sinn, að minnst er á
Lappland í rituðum heimildum. Og Historia
Norwegiae, sem talin er rituð á síðari hluta
12. aldar, af nú ókunnum höfundi, líklega þó
norskum, minnist líka á þetta fólk og siði
þess.
En einkum hafa þó íslendingasögurnar
eitt og annað um þessa menn að segja. Þær
fjalla um tímann frá 10.-13. aldar, en eru
flestar ritaðar á 13; öld, nokkrar þó á fyrri
helmingi 14. aldar. I sögunum eru þeir oftast
nefndir Finnar.
í nefndum ritum kemur fram, að þessir
Samar eru orðlagðir galdramenn, skíðagarp-
ar og veiðimenn, er höndla með ýmsan
loðvarning (Finnafé) við nágrannaþjóðirnai'.
Auk þess er í Islendingasögunum að finna
Samar hafa önnur landamæri en ríkin, sem
þeir búa í. Ættland þeirra er ákveðið land-
svæði, um 400.000 ferkílómetrar að stærð,
og nefnist á máli þeirra Sápmi. Á íslensku út-
leggst það Samaland. Þeir tala ekki eitt mál,
heldur allt að 10. Aðrir vilja meina, að þetta
séu mállýskur. Þó er innbyrðis munur þeirra
slíkur, að íbúar í norðri skilja ekki þá í suðri;
munurinn er eins og á norsku og þýsku. Yfir-
litskortið sýnir umrætt landsvæði, og tungu-
máladreifinguna. Austursamísk mál eru ter-
samíska (1), kiidinasamíska (2), akkala-
samíska (3) og skoltasamíska (4); mið- og
norðursamísk mál eru enarisamíska (5), dav-
visamíska (6), lulesamíska (7) og pitesamíska
(8); og suðursamísk mál eru umesamíska (9)
og aarjelsamíska (10). Sumir vilja þó hafa
pitesamísku í suðursamísku grúppunni.
Kemisamíska, sem tilheyrði austursamísku,
dó út sem lifandi mál á 19. öld; hún var töluð
í Finnlandi og Rússlandi.
upplýsingar um báta- og skipasmíðar þeirra,
og margt fleira.
A þessum tíma eru Samar aðallega búandi
þar sem nú er Finnmörk, norðurhluti Lapp-
lands, og um Kólaskaga. Þó er einnig vitað
um dreifða samíska búsetu í núverandi Finn-
landi á þessum tíma, og allt fram á 17. öld.
Finnar, Lappar, Samar
Hér er staður til að minnast aðeins á þau
heiti, sem notuð hafa verið um þessa gömlu
íbúa Norðurkollu frá öndverðu og til okkar
daga.
Eins og komið hefur fram nota elstu heim-
ildir orðið fenni eða phinoi. Menn hafa lengi
velt því fyrir sér, hvað orðin eiginlega þýði.
Sumir hafa viljað meina, að á bak við „fenni“
sé gamalt orð yfir mýri, og sem er að finna í
ýmsum tungumálum (sbr. t.d. hið gotneska
fani, og engilsaxneska og norræna fen), og
benda í því sambandi á Finnland, sem gjam-
an er nefnt þúsundvatnalandið, og sem vitað
er að hafði að geyma Sama fyrir um 2000 ár-
um og lengi frameftir; merkingin yrði þá
„fenjabúar", eða eitthvað slíkt. Aðrir hafa
tengt það og önnur heiti (phinnoi, og svipað-
ar orðmyndir) við Finne, sem er gamalt
þýskt fjallsheiti; merkingin yrði því „fjalla-
búai-“. Og enn aðrir hafa lagt sögnina finna
inn í heitið, og talið það merkja „reikendur,
flökkuþjóð, hirðingjar", eða jafnvel vísa til
þekkingar noaidi, komandi af finþan (sem í
Wulfilabiblíunni gotnesku frá 4. öld þýðir „að
fá vitneskju um“) og merkja „land hins fjöl-
kunnuga“. Og svo hafa menn tengt þetta við
að fenna, sem passar líka ágætlega við
Samana og búsvæði þeirra; hér mætti skjóta
því inn, að í samísku er að finna ógrynni
heita yfir snjó.
I lok 12. aldar eða í byrjun 13. aldar kemur
Saxi hinn málspaki fram með annað heiti.
Hann kallar þessa menn að vísu „finni“, en
ættland þeirra Lappia. Ekki er vitað um
heimild Saxa fyrir þessu, en á næstu öldum á
eftir er heitið Lappar mikið notað, í ýmsum
gerðum (í Flateyjarbók t.d. Lappir, og í
sænskum og rússneskum heimildum á 13. og
14. öld Lapp, Lopp og Lopar, að eitthvað sé
nefnt).
Lengi hafa menn glímt við tilurð þessa
heitis og merkingu. Ein kenningin er sú,
tengd við Jakob Ziegler, þýskan farandlær-
dómsmann á 15. og 16. öld, að Lappaheitið sé
uppnefni þýskra kaupmanna, og merki
„bjálfi“, sbr. hið miðlágþýska Lappe í sömu
merkingu, og nýháþýska láppisch (bjána-Þ-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR ót FEBRÚAR 1999 1 1